Sul libre 'La il.lusió occitana' d'August Rafanell

Un article de Felip Gardy dins la revista OC numèro 84, estiu de 2007, sul libre d'August Rafanell, La il.lusió occitana. La llengua dels catalans entre Espanya i França. Epilòg de Robert Lafont (Barcelona, Quaderns Crema, Ensag n° 37, 2006, dos volums, 1542 paginas) [ligam editor]

Aquí un obratge coma se'n publica gaire : dos volums, mai de mila cinc cents paginas polidament presentadas, amb tot un fum de documents illustratius en contraponch dau tèxt, una analisi precisa, detalhada, menada tot de lòng amb clartat e rigor, e que pasmens se legís quasi coma un roman, de la primiera a la darriera pagina, que l'autor, o ditz eu clarament, i a pas tant vougut desenvolopar una opinion, quina que siá, qu'expausar, dins tota sa complexitat e son detalh, leis endevenenças d'un moment lòng que toquèt ço que li diguèron sovent de "panoccitanisme".

Coma rendre còmpte, aquò establit, d'aquela Il.lusió occitana, en quauquei paragrafs ? En afortissent primier qu'es aquí un pretzfach quasi impossible. E en apondent qu'es ai legeires, que lei fau desirar nombrós e apassionats, de i anar veire. E d'i passar lo temps necessari, tot lo temps.

Per faire brèu, dirai donc que l'August Rafanell, professor d'istòria de la lenga catalana a l'Universitat de Girona, nos convida a seguir, pas a pas, una aventura a l'encòp estranha e pasmens ben reala : la que s'es debanada, entre país d'òc e país catalans, de la segonda mitat dau sègle XIX a la primiera dau sègle XX. Dise entre país, mai seriá mai just de precisar : entre quauqueis actors de çò que se pòt sonar, per comoditat, la renaissença occitana d'aqueu periòde, e d'autreis actors, de l'autra man dei Pirenèus, de çò que sonarem lo catalanisme. Sens oblidar, entre lei dos, aqueu territòri "intermediari" que li dison uèi sovent de Catalonha Nòrd, e que tot de lòng de son itinerari Rafanell tant aima, amb rason a mon idèa, de lo sonar Rosselhon (ò puslèu Rosselló). Per de motius que son pas vertadierament explicitats dins son obratge, mai que sei legeires lei comprendràn sens dificultat, estent que representan una part, laterala, mai pas sens importància, dau racònte d'aquela illusion que demòra lo centre de son prepaus.

Puslèu que d'ensajar de reconstituir lo fiu que corrís tot de lòng d'aqueu racònte, ne donarai lei divisions majoras, en mençonant leis intitulats dei capítols - de capítols largs e pauc nombrós - que laissan veire l'organizacion cronologica e tanben "dramaturgica" d'aquela istòria. Lo primier, d'introduccion, se ditz, d'un biais plutarquenc : "Vides paral.lels". Remontant a l'epòca medievala, dessenha, a grandei cambadas, lo païsatge linguistic e istoric que s'i van debanar lei grands moments d'aqueu rescòntre que d'unei lo dirián de mancat, e que d'autrei, e Rafanell bèu primier, lo mòstran puslèu impossible. La partença dau recit circonstanciat es fixada a l'an 1893. Seriá estat possible, e l'autor o reconeis, de remontar mai aut dins lo temps. Mai faliá ben causir un moment clau, e aqueste pòt èstre vist coma lo que s'i nosan fòrtament leis elements essenciaus d'una peça que se deviá jogar pendent quasi un sègle, mai que lo critic causís d'arrestar son evocacion au periòde que se debana de 1934, que qualifica per aquò "d'any zero", a 1954. Es a dire a un moment que lo processus descrich s'arrèsta, ò quasi. Lo catalanisme seguissent alara sei camins pròpris, sensa mai d'atencion a la referéncia occitana ; e l'occitanisme, de son costat, se trobant de mai en mai confrontat a una situacion de pèrda linguistica accelerada, sensa qu'una consciénca culturala clara, coma que ne vire, venga se bastir fàcia a aquela situacion.

Dins l'entretemps, la peça se jòga, a l'entorn de la question centrala, que se pòt resumir ansin : serián, l'occitan e lo catalan, leis elements esparpalhats d'una soleta lenga, d'un solet idiòma ? Ò, au contrari, lei protagonistas ben desseparats de doas astradas que se son pogut creire embessonadas, mai qu'en realitat èran e demorèron ben desseparadas maugrat de semblanças fin finala "illusòrias" ? Aquò fins au moment que d'aquela desseparacion l'evidéncia se siá impausada objectivament, coma que s'agache la question.

Entre çò que seriá donc l'acte primier d'aquela confrontacion e son acte ultim, Rafanell destria un periòde de "separacion per poders", entre 1893 e 1914 ; puèi, progressivament, un moment nòu, la guerra passada, qu'eu lo qualica de "catalan d'oc", entre 1919 e 1930. Amb, entre 1930 e 1934, lo moment pus fòrt, lo, precisament, de "la il.lusió occitana", que son apogèu foguèt pas que de quauqueis ans, abans, après 1934, son aflaquiment progressiu.

Lei personatges principaus d'aquela istòria, l'index final permet de lei destriar sens pena. De la man dels Catalans, Josep Aladern, Josep Maria Batista i Roca, Josep Carbonell i Gener, Joan Estelrich, Pompeu Fabra, J.V. Foix, Antoni Griera, Joan Maragall, Manuel de Montoliu, Lluís Nicolau d'Olwer, Enric Prat de la Riba, Antonio Rovira i Virgili, Jacint Verdaguer. De la man deis "Occitans", Loís Alibert, Pèire Azéma, Rogièr Barthe, Joan Bonnafous, Carles Camproux, Prospèr Estieu, Ismaèl Girard, Charles Maurras, Frederic Mistral, Antonin Perbosc, Josèp Salvat, Camil Soula. Cite pas que lei noms que se destacan clar d'una molonada d'autres, dins un òrdre, lo de l'alfabet, qu'a de bòn laissa pas veire leis evolucions, nimai lei passatges d'una generacion a una autra deis actors concernits. Cadun, en legissent lo racònte d'August Rafanell, podrà seguir per lo menut lei rescòntres, lei polemicas ò lei moments d'acòrdi entre elei. I destriarà tanben, a tot lo mens per leis "Occitans", e tot aquò à la gròssa, ben segur, que lei ròtles i èran pas totjorn atribuïts a de bòn, lei figuras tutelaras (Mistral, Maurras), leis obriers d'una lenga occitana que voudriá faire son jòc d'egalitat amb la catalana (Perbosc, Estieu, Alibert, Barthe, Camproux), e mai leis "ideològs" (Bonnafous, Girard, Soula, Azéma, Salvat).

Dins aquela reconstitucion d'una aventura intellectuala pauc comuna, cada detalh tròba son interés. Ne'n retendrem, d'un biais arbitrari, l'inegalitat fonsa de representativitat de la quasi totalitat deis actors, quins que sián, entre lo costat catalan, en camin de bastison a l'encòp ideologica, linguistica e politica, e lo costat "occitan" (emplegue lei verguetas per sotalinhar la diferéncia de representativitat, justament, entre lei dos adjectius), tot pastat d'amatorisme (lei Catalans i escapavan pas nimai) e mai que mai de marginalitat. Lo primier, clarament, servís de modèl au segond, que, sovent, ne'n compren pas lei reirefons, e ne'n vei nimai pas leis enjòcs e leis estrategias. L'il.lusió occitana, dins la mesa en scèna prepausada per Rafanell, es dobla, sens ges de dobte. Es lo fach dei Catalans, bèu primier, qu'es per elei e dins son contèxt istoric que l'enquèsta es estada concebuda e redigida. Met en relèu, de son costat, leis ambiguïtats nombrosas, lei malentenduts, que son estats quasi de lònga au còr de son interés per la referéncia occitana, a l'encòp tan pròcha e pasmens tant alunhada. Tant estrangiera fin finala. Mai aquela illusion contada e explicada, de l'autre costat dau mirau d'aquel "panoccitanisme" inagantable, foguèt tanben lo fach de sei protagonistas de la part occitana, que bastissián, a l'imatge de seis interlocutors de l'autra man de la frontiera (nocion multipla e sovent contradictòria : linguistica, politica...), una lenga somiada, una reconstitucion de lenga, que sei ligams amb lei realitats dau moment ne'n finissián pas de se desfaire ò, puslèu, de se pas jamai téisser a l'auçada d'aqueu sòmi, d'aquela illusion. Doas illusions parallèlas, donc, que son objècte lo trobavan dins una situacion que se podiá semblar mai ò mens, aquò rai, mai que d'un autre costat caminavan sus dos camins parallèls, e per aquò incapables de se rejónher a un moment donat dau temps istoric...

Lo mot que servís de fiu a l'enquèsta d'August Rafanell, lo vese ieu en ligam dirècte amb lo títol dau libre de 1954 (data importanta, o avèm vist) de Robèrt Lafont, que Rafanell li fisèt d'escriure l'epilòg d'aquela enquèsta : Mistral ou l'illusion. Lafont, dins sa biografia mistralenca, metiá mai ò mens en evidéncia lo biais que l'autor de Mirèio, pauc a cha pauc, s'èra destacat dau cors istoric dei causas per s'anar refugiar dins un temps autre, aparat deis atacs de l'Istòria e dei realitats umanas, tan duras e tan decebentas. En fons d'aqueu retrach mistralenc, s'i legissiá tanben l'idèa d'una necessitat de tornar a la realitat, per l'afrontar e, tant coma se podiá esperar, de la cambiar. L'epilòg lafontenc dau libre catalan val aprobacion dei resultas, en conformitat amb lei fachs istorics, de la recèrca de Rafanell. Mai pas, de segur, de la part especificament occitana d'aquela illusion. Una part qu'a mon idèa, pasmens, lo libre dins son entier quita pas de ne mostrar leis aspèctes que lei podriam dire de doblament illusòris. L'analista de Catalonha, o fai saber d'intrada, s'es pas donat per tòca d'aparar quin partit que siá dins l'aventura intellectuala e umana que nos cònta. Pòrta lei peças d'un dorsier complex e ric a la vista de totei, e son racònte, circonstanciat e rasonat, sufís a son intelligibilitat. E la dobla illusion occitana, dins sei rapòrts amb l'illusion catalana que l'a fach nàisser e se desvolopar, representa per el una part majora d'aqueu dorsier.

Me siáu acontentat aicí de presentar per lei legeires d'OC aqueu libre tant interessant sens parlar dau detalh de son contengut, tant es complex e ric, o torne dire. Ai pas nimai ensajat d'anar còntra tala ò tala deis afirmacions ò deis interpretacions que se'n pòdon deduire, coma ai pas ensajat de criticar sa documentacion, abondosa e impressionanta. Se deu desirar solament que d'autrei, mai competents que ieu sus aquelei questions de l'istòria dau rescòntre occitano- catalan dei sègles XIX e XX, o fagan, per noirir una eventuala discussion, a mai d'un nivèu, de tot çò que l'obratge de Rafanell nòs pòrta.

Felip Gardy