Qu'est-ce que la littérature bretonne ?

Sul libre de Yves Le Berre, Qu'est-ce que la littérature bretonne ? Essais de critique littéraire, XVe-XXe siècle, un article de Felip Gardy dins la revista OC numèro 81, automne de 2006.

Dos escolans d'Yves Le Berre, professor emerit de celtic a l'Universitat de Bretanha occidentala (Brest), an agut l'idèa tras que bòna de reünir dins un libre polidament estampat e presentat una part importanta deis estudis que son mèstre e amic aviá publicats, mai que mai entre 1986 e 1995, dins de revistas ò de volums collectius sovent de mau trobar, mai que mai en fòra de Bretanha.

L'omenatge ansin portat es ja preciós per totei lei que d'un biais ò d'un autre s'interessan a l'escrich en breton. Mai son interés vai ben en delà. Lo volum realizat se presenta a l'encòp coma una leiçon de metodologia, e coma una vertadiera mesa en perspectiva de la literatura bretona entre sègle XV e sègle XX. Aquela dobla caracteristica fai d'aqueu libre un modèl, que son contengut ne ven accessible a tot legeire que la question "Qu'est-ce que la littérature ?", autrecòp pausada, entre d'autres, per Jean-Paul Sartre, pòt interessar. E lei respònsas porgidas s'i enóncian totjorn dins un encastre istoric precís, que, situant lei tèxts e leis escrivans dins son temps e dins lo temps istoric de sa lenga, ne desembolhan, ansin, d'un solet movement, e leis enrasigaments sociaus de son escritura (e de sa recepcion, contemporanèa ò posteriora), e lei rasons, puèi, de son succès davant mai d'una generacion de legeires, entre oblit e (re)descubèrta.

A son origina, Yves Le Berre es mai que mai un sociològ de la literatura. Li siam devents, entre autreis obratges que fan referéncia, d'un libre indispensable que son títol solet ne marca leis intencions e lo metòde : Essai de définition et de caractérisation de la littérature bretonne - Livres et brochures entre 1790 et 1918, que sa version dactilografiada es de 1982, e sa version imprimida, per lei suenhs d'Ar Skol Vrezoneg - Emgleo Breiz, en tres volums, de 1994. Per Le Berre, tota literatura, tot tèxt literari, son la resulta d'una situacion precisa, tant de la man de l'escrivan coma de son public, e es necessari, per poder n'evaluar e tanben ne tastar los apòrts, de conéisser aquela situacion e de partir d'ela per legir, retrospectivament, las òbras, reputadas mendras ò pus prestigiosas.

D'aquela volontat de jamai desseparar pas lei tèxts de son mitan e de las condicions, primier materialas, de son elaboracion e de sa recepcion, Yves Le Berre ne fai pas un sistèma claus e barrat, mai, au contrari, la fondamenta indispensabla a tota critica literària (lo sota-títol de l'obratge es aicí important). Lo gost deis òbras, per perseguir la metafòra dau tast, ne serà que mai just, e d'aquí mai originau, pron que se sache clar coma a pogut obrar l'escrivan, tant umil coma siá estat dins sa consciéncia personala e mai considerat coma tau per leis autres. Aquò fai que lo libre, jamai sistematic, mescla lei moments de vistas largas, ont l'istòria deis usatges de la lenga e la dei causidas literàrias s'esclairan sus de periòdes lòngs ò a prepaus de moments claus (lo periòde de la Revolucion francesa per exemple), e lei moments d'estudis de cas, qu'una publicacion particulara, una garba de tèxts ò un autor i son tastats, tot bèu just, dins sei sabors especificas.

Lo caractèr "bartassier" de l'obratge es pas antinomic ni de la rigor, ni d'un interés prigond per lo contengut deis òbras evocadas e de son estetica. Lo fach de considerar un autor ò un tèxt primier dins l'espessor de son epòca e a travers lo contèxt que lo faguèt conéisser e estimar d'un public, quau que siá, ajuda a li donar tot son pes d'umanitat e de fòrça imaginària. I tornam trobar leis òmes e lei femnas d'una epòca, sei cresenças e sei biais d'èstre, de viure e de pensar lo mond a son entorn, e mai çò que se podriá sonar la consciéncia de lo que, causissent de manejar la pluma, exprimís sei vejaires e sei sentiments sus aquel univèrs qu'es lo sieu e que son òbra ne prepausa una vista un pauc particulara, pus personala. Es sus aqueu passatge dau contèxt istoric e de seis "orizonts de lectura" a l'òbra ela, que leis esclairatges de Le Berre son especialament atrivants e rics. E qu'aquelei tèxts en breton, soventei fes tot a l'encòp subrestimats e desvalorizats, segon un movement que coneissèm pron ben a prepaus de totei lei literaturas "perifericas" (e de tot çò jutjat "periferic" dins lei literaturas que se vòlon e se dison majoras, grandas), cargan, a flor e a mesura d'una analisi motivada e tota en simpatia, sa valor e sei clartats originalas. E sa complexitat : jamai s'acontenta pas Le Berre de la vulgata "bretonista", que siá a prepaus dei còntes bretons e de l'istòria de sa culhida, de La Villemarqué e de son Barzaz-Breiz, de Luzel, e mai d'autors e d'òbras que sa reputacion en fòra de Bretanha es sai que mens vesedoira (coma aqueu Joachim Guillôme, autor, en 1848, de Géorgiques bretonnes, ò Prosper Proux, poèta e cançonier de la mitat dau sègle XIX, dos autors que Le Berre editèt seis òbras majoras e leis analisèt per lo menut).

A la redescuberta dei primiers, s'apond donc aicí per lo legeire lo plaser mai d'un còp renovelat de la descuberta, dins un encastre clar e sempre ben informat, de votz e de vocacions literàrias que s'ameritan d'èstre aprigondidas. Recomandariáu volontiers, coma mòstra especialament capitada dau "metòde Le Berre", lei tres contribucions recampadas sota lo títol comun de Autour de Kergidu, a prepaus dau raconte de Lan Inisan Emgann Kergidu (La Batèsta de Kergidu), publicat per lo primier còp a Brest en 1877, e qu'Yves Le Berre ne'n prepausèt una revirada francesa en 1977 (La Bataille de Kergidu et autres événements survenus en Basse-Bretagne pendant la révolution de 1793, París, Robert Laffont). Complementàrias, aquelei tres contribucions nos còntan la naissença e la composicion d'un tèxt de contengut istoric que deviá venir emblematic e quasi legendari, e nos fan seguir son astrada, entre lei plecs e replecs de l'Istòria francesa. Entre escritura e oralitat - reala ò inventada - es d'aqueu biais l'estetica d'aqueu racònte que nos es descricha, dins son temps e dins leis ans qu'an seguit sa primiera edicion, fins a l'ora d'ara, Le Berre estudiant tanben la recepcion de son obratge de 1977. E fariáu tan volontiers lo laus dei paginas, en quasi fin de libre, que s'i parla de l'òbra de la païsana poèta contemporanèa Añgela Duval, qu'ensajan, a l'opausat dei simplificacions que pòdon nàisser d'una lectura tròp univòca de seis òbras, de ne restituir lei contradiccions e, d'aquí, la fòrça pus especifica. Cite una dei conclusions d'aquela analisi esmoventa dins sa clartat e sa complexitat : "... se révèle ainsi, à un moment favorable de l'histoire contemporaine, l'originalité d'une parole sociologiquement improbable, chronologiquement décalée, esthétiquement inclassable".

Luènh deis eslogans e deis apreciacions dictadas primier per leis evidéncias superficialas ò d'interpretacions tròp circonstancialas, tacticas quasiment e directament utilitàrias per lei besonhs d'una demostracion mecanista, lei lecturas prepausadas tòrnan a l'òbra de Duval sa part de dificultats e de dolors, e mai aquela estrangetat que se pòt ben que ne siá, fin finala, lo còr viu e sensible.

Puslèu que de ne'n faire la mòstra d'una "bretonitat" mai ò mens mitica, Yves Le Berre convida son legeire a tornar ais òbras e ais òmes concrets, amb umilitat e volontat de saber e comprene. Aquò fai tot lo prètz d'un libre qu'es a l'encòp un bilanç e una convidacion a l'estudi, seriós e apassionat. Se deu esperar que serà trevat e meditat, a l'encòp per sei qualitats de guida dins lo païsatge literari breton de quasi sieis sègles, e son pes de metodologia e de reflexions mai generalas sus çò qu'es la literatura e çò que dins ela quita pas de se jogar.

Felip Gardy

Lo libre : Yves Le Berre, Qu'est-ce que la littérature bretonne ? Essais de critique littéraire, XVe-XXe siècle. Textes rassemblés par Nelly Blanchard et Ronan Calvez. Presses universitaires de Rennes (www.pur-editions.fr), 2006, 238 p., 15 èuros.