Dins lo libre Contes e cants publicat jos la direccion de Claire Torreilles e Marie-Jeanne Verny (Presses universitaires de la Méditerranée, 2004) Felip Gardy presentava un article titolat : Literatura orala, literatura escricha. A prepaus de Joan-Baptista Fabre, Frederic Mistral e Marcela Delpastre.
Tornam publicar çai-jos un extrach d'aquel article ont l'autor torna sus Joan-Baptiste Fabre.
Fabre : lo cònte escondut, desviat e recompausat
Au temps de l'abat Fabre ja, e aquò dempuei lo sègle XVI per lo mens, causir l'occitan, e mai dins una societat largament occitanofòna, coma lenga de literatura, èra un fach d'excepcion. Lei Lengadocians dau sègle XVIII quand escrivián, o fasián mai que mai en francés. Fabre tanben (e mai siá pas estat publicat), mai i apondèt l'occitan coma « segonda » lenga d'escritura (sens comptar lo latin, que Fabre, maugrat seis originas socialas modestas, coma prèire provesit d'una vertadiera cultura classica coneissiá e l'empleguèt tanben per son òbra, dins de proporcions mendras pasmens).
Per Fabre, se pòt dire, a prepaus dei lengas d'escritura sieunas, que lo francés foguèt per eu a l'encòp lenga de l'oral e de l'escrich (e mai literari). Ne fasiá usatge dins lei conversas de cada jorn (a costat de l'occitan), amb d'interlocutors que n'avián una coneissença que podiá èstre cambiadissa, e ne possedissiá tanben leis emplecs literaris de son temps (lei de la literatura francesa per exemple, fins a Voltaire ò Rousseau que critiquèt explicitament seis idèas dins son òbra, francesa mai que mai). L'occitan li èra lenga de l'oral de cada jorn e primier amb sei parroquians, e mai lenga de tota una « literatura orala » (provèrbis, cançons, legendas, còntes...) mai tanben lenga escricha de tota una literatura d'« escasença », entre seriós e divertiment. La sieuna, de tot segur, e mai la de tot un cercle d'amics, de prèires coma eu mai que mai, que s'escambiavan sei composicions versificadas. Eu ne faguèt tanben la lenga de tota una entrepresa d'escritura, al lòng d'una vida, en direccion deis eleits de Montpelhièr ont se trobèt un public, pichòt mai atentiu e interessat. Se sap que se moriguèt en laissant inacabat son « travestiment » de l'Eneïda de Virgili.
Òme cultivat d'origina populara, demorat en contacte tota sa vida amb lei populacions païsanas de Lengadòc bas, Fabre ocupèt una plaça d'« intermedian », tant dins lo camp de la cultura coma dins lo dei lengas e, pus largament, de la posicion sociala. Son rapòrt a la literatura orala de son temps, se pòt gaire interrogar sens que siá mes en relacion amb aquela posicion particulara.
Sabèm l'interés de Fabre per l'occitan, per lo « patois », per parlar coma eu. Sabèm tanben l'interés sieu per la cultura dei populacions païsanas de son temps. Lei doas causas se pòdon pas desseparar. Que dins un cas coma dins l'autre, es una question d'agach portat, de ponch de vista que nos ajuda a definir la plaça de l'òme e de l'escrivan. L'agach de Fabre sus l'occitan es determinat per la capacitat que foguèt la sieuna d'integrar la lenga e la cultura francesas pus autas de son epòca. Se pòt dire, per parlar pas que de l'Histoira dé Jean l'an prés, qu'aquela òbra de pròsa es la resulta d'aquel itinerari que mena dau « patois » au francés, e mai dau francés au « patois », dins un movement d'anar-venir a l'encòp biografic, donc inscrich dins lo temps d'una vida e lo d'una societat entiera, e permanent, a cada moment d'aquesta vida. Autrament formulat : l'escrivan francés Fabre, amb sa cultura d'eleit qualitosa, es una clau per legir l'Histoira dé Jean l'an prés ; e l'Histoira dé Jean l'an prés, tot parier, n'es una autra, simetrica e diferenta, per legir lo demai de l'òbra, especialament de l'òbra en francés. Lei doas lengas, dins una soleta escritura, jògan sensa relambi sus aquela paleta de semblanças recercadas ò denegadas e de diferéncias anulladas ò mesas en relèu.
Sembla ben que n'anèsse de la cultura dei populacions païsanas coma de la lenga dei païsans (lo « patois ») per Fabre. Lei fai sieunas l'una coma l'autra, qu'es d'aquí que vèn, mai au sentiment d'apertenéncia se n'apond un autre, de distàncias presas aquesta fes, e de contrasts (puslèu que d'oposicions simplament). Dins lei doas versions conegudas de l'Histoira dé Jean l'an prés, coma d'alhors dins lo demai de l'òbra occitana de l'abat, nombrosas son leis allusions ai « sabers » populars. Se sap que Fabre faguèt d'una legenda estacada au país de Castelnòu, a ras de Montpelhièr, ont foguèt prèire pendent un desenat d'annadas, la legenda dau rocàs de Substancion, lo subjècte d'una pèça de teatre en occitan, Lou Thrésor dé Substancioun. Aquela legenda, n'atèstan lei poètas montpelhierencs Isaac Despuech e Jacques Rodil (ò Roudil), que vivián au sègle XVII, èra ja ben coneguda quand Fabre arribèt a Castelnòu. Eu ne faguèt la matèria de sa comèdia. Aquela transposicion, de la literatura orala a l'escrich, puei a aquela forma d'oralizacion de l'escrich que representa lo teatre, nos es una mòstra dau biais que Fabre escrivan podiá considerar la cultura orala de son temps e de son environament e mai que tot se n'apoderar per ne faire l'expression exacta de seis idèas e de son imaginari : lo vesèm tot a l'encòp sedusit, e mai pivelat, per aqueu racònte meravelhós que son tema es un testimoniatge dei cresenças de l'endrech e, pus largament, de tota una part de la populacion ; e pasmens mesfisós a rapòrt d'aquela istòria que la comèdia, per part, en n'utilizant leis aspèctes agradius e misteriós, ne fai una critica que ne rend pus vesedoiras la vacuïtat e mai la vanitat*. Encantament e desencantament apareisson coma lei doas extremitats d'un imaginari que vai de l'un a l'autre, entre, d'un costat, una cèrta volontat de réalisme (e mai se trachèsse aquí de cresenças consideradas en finala coma bofetas) e, d'un autre, un agach ironic e tot de perplexitat davant un sistèma de pensada que sa « racionalitat » es pas mai la de la religion crestiana que la dei filosòfs dau temps. Dins Lou Thrésor de Substancioun, ansin, es lo ponch de vista de Fabre que mena la comèdia a son terme en fasent dei manlèus a la literatura orala lo motor d'una elaboracion « culta » qu'impausa fin finala sei ponchs de vista e sei reglas.
Emmanuel Le Roy Ladurie mostrèt amb una abundància granda de detalhs coma l'Histoira dé Jean l'an prés aviá a son origina un cònte orau meravilhós conegut coma lo cònte de « La Mòrt-Pairin » (o « Lo Filhòl de la Mort »), e repertoriat dins lei classificacions internacionalas de la literatura narrativa orala coma AT332. Tornarem pas sus aquela descubèrta ela, que nos confirma l'atencion portada per Fabre a l'oralitat païsana « patoise ». Notarem simplament coma tot lo trabalh de reescritura e fin finala d'escritura de Fabre a partir de l'esquèma narratiu dau cònte tau coma lo podiá conéisser (esquèma raportat a mai d'una version, versemblablament) es estat complèxe e detalhat. Mai d'un còp Le Roy Ladurie manca pas de mostrar coma Fabre s'es estacat, pas qu'en desplaçant ò en metent en evidéncia tal ò tau ponch pichòt dau dispositiu narratiu dau cònte d'origina, a imaginar d'estategias rafinadas per susprene lo legèire que podiá conéisser aqueu cònte en lo « perdent » dins lei camins de la narracion ò, au contrari, en semenant sus aquelei camins de signes de tota mena que sa tòca podiá èstre de tirar son atencion e de faire nàisser ansin d'escasenças nombrosas... d'esmeravilhament.
Aqueu biais de faire nos indica non solament coma faguèt Fabre per bastir son própri raconte, mai tanben, en delà, ço que podiá èstre per eu un cònte meravilhós manlevat a l'oralitat païsana de son temps. Se s'interessa, o avèm vist, a aquela mena de literatura, Fabre cèrca pas a la sortir de son anonimat, nimai encara a la « sauvar » de l'oblit ò de la pèrda. Probablament perque se pensa pas que ne'n vauga la pena primier. Mai tanben perque ren li laissa pas creire que i aga quin perilh que siá aquí dessús. Lo mond de Fabre, lo mond de sei parroquians, es un mond que leis usatges de l'occitan come la preséncia de l'oralitat païsana i son ben establits e mai i fan flòri. L'idèa que tot aquò siá a mand de desaparéisser sembla pas que siá estada d'actualitat a aquela epóca. Ni nostalgia, ni premonicion d'una fin, quina que pòsca èstre, en cò de Fabre donc. L'escrivan occitan, per seis originas coma per sa situacion personala, « banhava » dins un continuum lingüistic e culturau que de ges de biais l'idèa d'una rompedura vèn pas trebolar.
Aquò estent, Fabre s'inscriu, a rapòrt dau cònte meravilhós d'origina orala, coma o faguèron sei predecessors dei sègles passats, en i apondent leis originalitats de son epòca : representa per eu una matèria disponibla, que se pòt mesclar a l'escrich literari. E mai aqueu rescòntre se pòt complir coma reemplec que totei lei transformacions i venon possiblas. I a sus aquò una analogia entre lei « travestiments » (per emplegar aqueu biais de dire comòde) de l’Odissèa ò de l'Eneïda que Fabre ne foguèt l'autor e lei « travestiments » totjorn qu'eu faguèt de la legenda dau tesaur de Substancion ò dau cònte de « La Mòrt-Pairin ». Dins totei lei cas, amb de distàncias que pòdon variar, l'escrivan joguèt d'a fons sus lo plaser de la diferéncia e de la reconeissença mescladas. Lo cònte orau ò la legenda, pasmens, laissavan a l'escritura de Fabre un espaci un pauc diferent d'aqueu que li permetián Omèr ò Virgili : lei dos darriers representavan doas instàncias majoras de l'institucion literària europencas a seis originas e dins son istòria, dau temps que l'oralitat, ela, apareissiá puslèu coma una pòrta duberta sus un mond autre, lo de la societat païsana dau sègle XVIII e de sei cresenças e comportaments.
Dau meteis biais que podiá « tocar » ai cap-d'òbras de l'Antiquitat, Fabre podiá donc « tocar » ai racòntes veïculats per l'oralitat paisana. Fasent aquò, s'inscriviá dins una tradicion europenca anciana, que remontava au periòde medievau e mai ai sègles XV e XVI per lo mens, a travers d'òbras ben conegudas coma lei recuelhs de còntes « cultes » compausats en Itàlia per Basile, Straparole ò Boccaci e lèu coneguts per lo biais de la revirada dins tota Euròpa. S'oblidarà pas un autre element important : la fin dau sègle XVII e tot lo sègle XVIII, en França, foguèt un periòde que leis « istòrias cortetas », lei còntes escrichs s'òm aima mielhs, i èran fòrça presats. Lo gost per l'exotisme, lo dei « còntes orientaus » per exemple, e mai siá estat aquí mai que mai un Orient de farlabica, se desenvolopèt fòrça, e lei recuelhs se'n multipliquèron, amb succès. L'Histoira dé Jean l'an prés, coma lei còntes dichs « filosofics » de Voltaire, pòdon pas èstre desseparats d'aquela mòda, que s'abeurava a de fonts diversas. E. Le Roy Ladurie notèt coma un d'aquelei contaires a la mòda de la debuta dau sègle XVIII, l'avocat e dramaturg Thomas-Simon Gueulette (1683-1766), aviá ja prepausat, quauquei desenats d'ans abans, que s'entamene l'escritura de l'Histoira dé Jean l'an prés, una version orientalizada dau cònte de « La Mòrt-Pairin ». Fabre, autor d'un recuelh de còntes d'inspiracion tanben orientala, mai en francés (Les Visites de Zima, còntes arabes), causiguèt pasmens una via un pauc diferenta per sa reescritura d'AT332. Benlèu influenciat per la causida aqueste còp de l'occitan e non pas dau francés, e mai per sa coneissença prigonda, biografica, de la Vaunaja e de sa populacion (Somèire, ont èra nascut, e mai Aubais, ont foguèt curat « segondari » a la debuta de sa vida de prèire, fasián d'eu un quasi Vaunajòu), son lei camins dau réalisme e mai de la reflexion sociala e filosofica, qu'aimèt mielhs de trevar.
Per aquò faire, Fabre esitèt pas a boloversar çò que se pòt dire l'ordre dau cònte meravilhós, que representava lo canabas de son pichòt roman. Sa tòca estent pas de « sauvar » ò d'enregistrar per la posteritat una òbra qu'auriá pogut desaparéisser de la memoria deis òmes, la pleguèt a sei volers d'escrivan, e aquò de totei lei biais possibles : estetics, narratius, moraus ò filosofics... Es pas estonant donc que degun se siá pas apercebut abans Emmanuel Le Roy Ladurie de çò qu'èra l'origina narrativa dau tèxt : la tòca de Fabre èra ben de faire servir lo cònte orau a d'autreis usatges que son usatge primier, e mai s'agissiá per eu de faire aquí òbra de literatura « sabenta », elaborada segon d'autrei reglas e d'autrei canons. D'aquí, la version primiera dau « recit » a prepaus de son eròi païsan podiá pas èstre que boloversada, acaptada qu'aviá d'èstre d'ara enlà per tot un ensems de vestiduras estilisticas e de significacions diversas que ne cambiavan de fons a cima e lo sens e la rason estetica prigonda.
Aquelei cambiaments, pas qu'a leis inventariar, apareisson nombrós e prigonds. Tòcan primier de tòt, ben segur, lei dimensions dau raconte. Lo de Fabre se pòt situar entre lei d'una novèla e lei d'un roman. Se se parla pasmens de cònte a son prepaus, per ne marcar leis originas, es de cònte lòng, ò amplificat, que deuriá puslèu èstre fach mençon. Aquela amplificacion es fondada primier sus un reversament de tota la logica narrativa dau cònte. En venent Jean l'an prés, l'eròi dau cònte orau, Jan de Tròp per exemple se fasèm referéncia a la collecta narbonesa de Lois Lambert, càmbia d'estatut. De personatge principal, que demòra de tot biais, vèn tanben narrator principal, de la vida sieuna e de la de sei gents, a travers un vertadier desdoblament de la narracion que son importància es màger dins lo procès d'amplificacion imaginat per Fabre. Aqueu cambiament pron radicau de perspectiva, en fasent « oblidar » lo cònte primitiu, pausa lo tèxt dins un autre univers : lo dau racònte brèu de son temps, qu'una tematica dicha realista i ocupa, dins la segonda mitat dau sègle per lo mens, una plaça de mai en mai consequenta. Se remarca tanben coma aqueu cambiament de perspectiva es acompanhat d'una mai granda complexitat dins çò que constituís lo dispositiu dei narrators e de la narracion. Lo recit de l'eròi vengut narrator de son existéncia es enquadrat per una « intrada » e una « sortida » fortament teatralizadas ont apareis un autre narrator, segondari, lo Baron, e mai un fresen, anonim, que sa posicion es a la gròssa la d'un narrator generalista, omniscient, remandant a l'autor quitament.
Aquela multiplicacion dei ponchs de vista narratius fai dau tèxt de Fabre una òbra poderosament reflexiva ; e se notarà en mai qu'aquel efiech es renfortit per la posicion de l'eròi-narrator aquí dintre : en venent narrator de sa vida e de la de sa familha, ne vèn l'observator, l'agachaire perspicaç e interrogatiu, sota l'agachada critica (e menaçosa, se seguissèm Le Roy Ladurie quand vei dins lo personatge dau Baron una creatura de la Mòrt) de son interlocutor noble e francofòn. Totei aquelei jòcs de miraus, que son tanben jòcs de questions e de respònsas, fan de l'Histoira dé Jean l'an prés un tèxt a mai d'una intrada, sempre a s'interrogar sus sa significacion. Aquela logica es pus exactament, e mai se'n manca, la dau cònte orau meravilhós, que fonciona sus un autre sistema d'evaluacion e de validacion deis accions e dei personatges. L'interaccion dei tres narrators remanda ansin a una narración problematica que seis equivalents se deurián puslèu anar cercar de la man dei recits de Voltaire, ò mielhs, de la d'una autra mesa en scena narrativa dei temptacions d'una epòca e d'un individu desdoblat : Le Neveu de Rameau de Diderot. Que leis dos tèxts sián demorats dins lei tiradors de seis autors (per de rasons saique diferentas), e que la descuberta dei versions originalas dei doas òbras aguèsse demandat pron de temps après sa mòrt, tot aquò fai pas que leis afrairar un pauc mai encara, d'un biais totalament ipotetic e donc purament especulatiu de segur. Tòt aquò podriá d'alhors menar a se demandar se l'Histoira dé Jean l'an prés es pas traversada per de butadas autobiograficas que lo recors au cònte auriá agut per ròtle tot a l'encòp de leis exprimir clarament e, dins un sens contrari, de leis escondre sota una aparéncia narrativa mai « objectiva », valent a dire exteriora au narrator primier e donc a l'autor. Un estudi detalhat dei variantas de la segonda version a rapòrt de la primiera ajudariá probablament a sasir una part de çò que foguèron aquelei butadas, entre afirmacion e mesa a l'escart, es a dire « censura » intima.
Aquela tendéncia fòrta a la reflexion e a l'interrogacion es sotalinhada e concretizada per leis autrei vestiduras qu'a pogut cargar lo voler d'amplificacion de Fabre. Aquí-ne pas que doas, d'entre lei mai vesedoiras. E primier la tendéncia a accentuar tot çò qu'es dau domeni dau descriptiu dins lo racònte. Non pas que « lo descriptiu », per reprene lo títol dau libre de referéncia de Philippe Hamon, siá pas present dins lo cònte orau. Mai dins l'Histoira dé Jean l'an prés leis elements descriptius son a l'encòp força nombròs e d'una bèla diversitat. Aquò fai que, mai d'un còp, s'organizan en vertadieras descripcions, siá brèvas, siá de dimensions remarcablas, que contribuisson d'un biais decisiu a l'arquitectura generala dau tèxt, per sa foncion estetica e significativa primier, mai tanben per leis efiechs de simetria que sotalinhan dins lo cors de la narración propriament dicha. Una segonda tendéncia caracteristica concernís l'inclusion de partidas parladas, dialògs ò monològs, dins lo raconte de l'eròi-narrator. S'agís aquí de çò que se podría sonar de moments de teatre dins la mòstra teatrala que representan ja lei dos longs monològs encadenats de Jean l'an prés davant lo Baron. Jean, coma lo Jean-François Rameau de Diderot, es un actor de tria, que sap pivelar lo Baron, reténer sens relambi son atencion e faire nàisser, a de reng, siá son adesion risoliera, siá sei criticas sovent ferotjas. Lei dialògs vius e amples, coma lei grands monològs (en forma de « tiradas » ò de « sermons », oblidem pas que Fabre, prèire, foguèt un orator sacrat estimat de sei parroquians tant coma dei grands personatges de Montpelhièr), ritman, coma lei quauquei descripcions amplas ja evocadas, lo debanar narratiu de l'Histoira dé Jean l'an prés.
Se vei coma se passa dins lo tèxt de l'abat Fabre d'una poetica que seriá la dau cònte orau (segon lo títol dau libre de Nicole Belmont), a una poetica ben diferenta maugrat mai d'una semblança : una poetica que sens escafar d'a fons lei marcas de tota mena de son origina, se bastís e se fai esprovar de son legèire a travers d'autrei mejans, d'autreis efiechs, e per d'autrei fins. Sensible, o podèm pensar, ais encants particulars de la literatura orala en occitan de son temps, Fabre ne sachèt gardar la fòrça particulara, mai es ben la literatura escricha que coneissiá e estimava que li serviguèt de mesura e de tòca. L'òme de teatre, lo prèire amator d'eloquéncia e lo legèire dei grands classics antics son aquí recampats per caravirar l'anar e lei dispositius de l'oralitat meravilhosa.
Felip Gardy
Nòta :
* Tot parier, Fabre presenta dins sa pèça lei gents de Castelnòu coma de personatges pas necessàriament simpatics, menats sovent per la cupiditat. Jean l'an prés, lo personatge coma la novèla, son pas luenh dins aquelei retrachs que se vòlon, sus aquò, de la man d'un cèrt « realisme ».
*
L'article complet es [aquí]
