Dins lo libre Contes e cants publicat jos la direccion de Claire Torreilles e Marie-Jeanne Verny (Presses universitaires de la Méditerranée, 2004) Felip Gardy presentava un article titolat : Literatura orala, literatura escricha. A prepaus de Joan-Baptista Fabre, Frederic Mistral e Marcela Delpastre.
Tornam publicar çai-jos un extrach d'aquel article ont l'autor tornava sus l'òbra de Frederic Mistral e mai particularament sus un de sos darrièrs libres Moun espelido. Memòri e raconte.
Mistral : lei darriers contaires e lo primier poèta ?
Frederic Mistral nasquèt en 1830. Quand comença vertadierament la redaccion de son autobiografia, que pareisserà pas qu'en 1906 sota lo títol provençau complet de Moun espelido. Memòri e raconte (d'ara enlà notat MR), una mitat de sègle a passat per lo mens. [...] Es possible de dire que totei lei primiers capítol de Moun espelido son lo raconte d'aquel ensems de desseparacions que Mistral, mai d'una mitat de sègle puei, ne fai un darrier còp, e mai definitiu, l'inventari.
Per eu, entre toteis aquelei desseparacions que l'autobiografia enóncia coma fondatritz de sa personalitat e de sa vocacion d'escrivan, n'i a una que sembla de despassar e de ligar entre elei totei leis autras : la que fai la tria entre, d'un costat, una cultura e una civilizacion de l'escrich e de l'escritura, e, d'un autre costat, una civilizacion de l'oral e mai de l'oralitat. Tre lo primier capítol, s'opausan la personalitat de Moussu Dòumas e la de la maire de Frederic, Delaïdo. Lo primier s'atròba dau costat dau francés e de la cultura escricha (lo famós « Récit de Théramène » n'estent la marca màger) ; la segonda dau costat dau provençau e de la literatura orala (es aquí se sap la d'ara enlà tan famosa « sourneto de Jan dóu porc » que n'es emblematica). Aquela trencadura [...] es aicí primiera. A luòga d'una continuïtat entre dos univèrs, doas parts de la cultura, es una rompedura que Mistral instituís en principi de compreneson dau mond e d'arquitectura de sa concepcion personala, biografica e intima dei causas e deis èstres. Son ben dos « costats », dos pendis, per reprene una configuracion famosa de l'òbra de Marcel Proust, que compausan lo païsatge mistralenc primier, lo que tota una vida e tota una obra d'escritura i tròban sa plaça e sei significacions pus prigondas. Lei Dòumas (e saique lei Mistral tanben, amb la figura dau paire, associada ai libres1, tan pauc nombrós coma sián estats, e mai a l'escriure) d'un costat, e lei Poulinet, de la man de la maire, simbolizan e concretizan aquela desseparacion que Frederic Mistral l'escrivan, tornant sus çò qu'es estada sa vida, ne fai lo principi d'organizacion de sa personalitat.
Mistral liga aquela pèrda a l'idèa de desrasigament : parla « de pichot nèsci », e mai d'« enfant trouba », per designar leis enfants nascuts dau temps qu'escriu son autobiografia, « sènso atenènço ni racino » (MR, I, 21-23). Per aquò, totei lei primiers capítols de Moun espelido, mai ò mens, van èstre, crosant leis aspèctes propriament narratius que lo genre autobiografic demanda, un doble inventari : dei tèxts pus representatius d'aquela paraula enanada, e mai dei personatges que n'avián servat lo remembre e lei biais dau temps de l'enfança de Frederic, valent a dire aquelei
cansoun, sourneto, coumplancho, fablèu, que ma maire en fielant, iéu amata sus si genoui, me disié, me cantono en douço lengo de Prouvènço (MR, III, 84-85)
Es pas tant d'alhors la paraula d'aquelei testimònis d'un temps perdut que Mistral « sauva » dins sa cronica, que sa personalitat, çò que ne fai dins lo moment de l'escritura de vestigis d'una epòca que lo poder sobeiran de l'escrich aviá pas tot arrestat d'aquela oralitat a l'encòp familiera e ufanosa. Lei confidéncias de la « vièio Renaudo », un dei primiers grands testimònis invocats per Mistral2, mòstran ben l'amplor e l'ancianetat, ja, de la rompedura sensa remèdi que s'es producha, censat, dins un passat quasi mitic ; quand Frederic la questiona, tot aqueu periòde a ja desaparegut : « De noste tèms ? Ah ! se disié d'istòri, de conte, de sourneto, que vous óupilavias de lis ausi » (MR, III, 90). Au capítol VIII, un autre personatge inoblidable, lo Bramaire, fixa per sempre mai lo moment simbolic que la continuïtat de la paraula dei còntes s'es rompuda. Mistral, vengut bachelier e tornat de Nimes au mas dau Jutge per un primier moment d'espèra e de reflexion dins lo periòde de seis estudis abans lo retorn, « definitiu » aqueste, que deviá clavar son sejorn d'estudiant as Ais de Provença, fai lo racònte de seis esfòrç per renosar amb son temps de jovent. Es lo Bramaire que l'ajuda dins aqueu retorn qu'es tanben retorn sus se e sus lei sieus, mai aquò fasent, es ben de la rompedura qu'aqueu personatge d'excepcion vèn lo representant unic :
E alor me rabatiéu, l'ivèr, sus li vihado, ounte pousquère ansin ausi nòsti darrié countaire : entre autre lou Bramaire, un ancian grenadié de l'armado d'Itàli, que manjavo tóuti vivo li cigalo e li reineta, talomen qu'aquélei bèsti ié cantavon dins lou vèntre (MR, VIII, 286)
Lo Bramaire, que son escais-nom ditz ja tot çò que podián representar sa votz e sa paraula, marca per Mistral la fin d'un temps, lo temps dei còntes vius dins la boca dei gents dau pòble, non letrats, benlèu, mai capables de transmetre de generacion en generacion aqueu tresaur que lei restacava drech ai votz de la Natura ela. L'anecdòta dei cigalas e dei ranetas que lo granadier de l'Empèri aviá acostumat d'engolir, coma totjorn dins l'autobiografia mistralenca, non es pas qu'un efiech pintoresc. Sa valor realista, causida tanben per son contegut memoriau, de segur, a valor de detalh mitic, capable de significar l'importància essenciala dau personatge dins lo debanar dau temps istoric. Òme de la Natura, en contacte dirècte, e mai fisic, amb lei fòrças que la fan viure ela e s'atròban a l'origina de sa votz primiera e prigonda, lo Bramaire simboliza una aligança dau còrs de l'òme e de la paraula universala d'ara enlà trencada per sempre. Es tota una musica, la de l'oralitat païsana, a l'encòp crudèla e meravilhosa, que n'es estada amudida amb la fin d'aqueu personatge e de sei semblables. Amb ela, es tanben lo cant e d'una lenga, la lenga de la Provença, e de la lenga tot cort, qu'es estat perdut, oblidat. E lo fiu antic d'aqueu cant, d'èstre estat romput ansin, es pas pus possible de ne restablir lo cors, lo rajar ancian.
D'ara enlà, la soleta possibilitat de retrobar, e mai dins l'imperfeccion, aquela totalitat esvanida, serà de ne sauvar lei sobras, per lo doble recors de la memòria d'un costat, e de la collècta, acte piós e desesperat, d'un autre. Simbolicament, podèm dire que se lo Bramaire occupa la plaça eminenta dau darrier d'entre lei contaires provençaus, Frederic, eu, se dona lo ròtle dau primier (Mistral e lei felibres emplegaràn soventei fes lo mot de « primadiers » per se designar) dei collectors d'aquela votz enanada. Arrestada la transmission, demoran pas que l'arqueologia, sciéncia e paciéncia d'un passat ensebelit, e, a sa seguida, la reconstitucion, l'esfòrç per faire entendre, amb una fidelitat relativa, lei ressens d'aquela paraula acabada.
Lo Bramaire, d'un biais paradoxau (mai pas qu'en aparéncia), representa aquí l'aligança dau sauvatge, valent a dire de l'òme capable d'engolir lei bestietas que son pas estadas adomergidas, e de la cultura vertadiera, valent a dire la que restaca directament l'òme a son mond naturau, primier. Vèn d'aquò qu'es vist coma depositari a l'encòp dau cant prigond, aqueu d'abans la desseparacion, e donc de la civilizacion que l'oralitat n'èra la messatgiera exclusiva. Per Mistral, en mai, es la lenga provençala en camin de desaparicion (encausa de la cultura « modèrna » representada mai que mai aicí per l'institucion escolara) que constituís lo ligam necessari e indispensable entre l'una e l'autra causa.
Lei legèires de Moun espelido. Memòri e raconte se son sovent interrogats sus lei principis de composicion d'aquela autobiografia arrestada, ò quasi, amb l'episòdi redoblat de la « rintrado au mas » (títol dau capítol XI). Arrestada, e pasmens contunhada un temps, fins au capítol XVIII. Es verai qu'a partir dau capítol XII (« Font-Segugno », que son centre es se pòt creire lo passatge sota-titolat « L'istitucioun dóu Felibrige »), l'impression generala es la d'una desligason narrativa progressiva, a flor e a mesura que se passa de l'enfant e dau jovenòme a l'escrivan provençau (au felibre donc). Mai aquela impression deu pas escondre un autre passatge, que son ligam amb l'evocacion dei darriers contaires paréis fòrt e mai absoludament necessari a l'« immobilizacion » finala dau retrach autobiografic mistralenc. Aqueu passatge, en realitat, fai pas qu'un, mai ò mens, amb lo capítol XIII, que son títol es força clar aquí dessús : « L'Armana prouvençau ». L'Armana, publicacion annadiera acordada, segon una dei lèis majoras dau genre, amb lo debanar regular dau temps e dei sasons, foguèt una dei primieras manifestacions dau Felibritge tot escàs nascut, e mai dei resolucions mistralencas ligadas a la « rintrado au mas » (MR, XII, 388), quand s'agissiá per Frederic de « reviéuda'n Prouvènço lou sentimen de raço, que vesiéu s'avali souto l'educacioun contro naturo e fausso de tóuti li escolo ». E L'Armana, de fach, tre sa primiera liurason, datada de 1855, aparéis mai que mai coma lo luòc de recampament d'aquelei « tresaurs » de l'oralitat païsana que lo Bramaire n'èra estat, segon lo dire de Mistral, un dei darriers possessors. Se remarcará la semblança dei formulacions per designar lo contengut de la nòva publicacion e, aperabans, lo repertòri dei darriers contaires :
la quantita de conte, de legèndo, de sourneto, de talounado e de gandoueso, tóuti culi dins lou terraire, que i'es rabaia, fan d'aquelo entre-presso uno couleicioun unico. Touto la tradicioun, touto la galejado, tout l'esperit dóu pople soun rejoun aqui-dintre ; e poudrié lou pople prouvençau, desparèisse, que soun ame e soun gàubi se retrouvarién tau quau dins l'Armana di felibre (MR, XIII, 462-464).
La transmission, ansin, de çò que se podiá creire perdut, èra assegurada. Mai aquel ensag per contracarrar leis efiechs malastròs de l'« educacioun contro naturo e fausso de tóuti leis escolo » marca tanben un cambiament prigond. Non contents de « sauvar » la paraula de l'oralitat païsana, Mistral e lei felibres, amb L'Armana e çò que serà sonat d'aqui « proso d'armana », fan d'aquela oralitat una escritura, un estil particular. Valent a dire que, de l'oralitat viva, sempre a s'actualizar e a reviure lei moments de sa naissença a travers la votz e lei gests de cada contaire, cadun amb sa personalitat, sei reaccions, sa cultura, son istòria... se vai passar, paradoxalament, a una « escritura de l'oralitat », capabla, censat, de reténer, e mai dins lo silenci de la letra, quicòm, e mai çò estimat essenciau, d'aqueu mond desaparegut « de la natura ».
Se sap que lei collaboracions de Mistral a L'Armana prouvençau dins aqueu domeni son estadas recampadas per Pèire Devoluy sota lo títol, tot bèu just, de Proso d'Armana / Prose d'Almanach3. Lo primier d'aquelei tèxts es « L'Ome juste », publicat a l'origina dins L'Armana de 1876. S'agís aquí d'una version dau cònte AT332, « La Mòrt-Pairin », valent a dire lo que serviguèt de canabas a l'abat Fabre per son Histoira dé Jean l'an prés. Un pauc mai d'un sègle après l'escrivan lengadocian, Mistral (mai sabèm pas quand e coma coneguèt aqueu cònte) s'interessa a aqueu tèxt :
I'a 'n ome qu'une fes aguè 'n enfant ; e'n aguènt aquel enfant ié vouguè pèrpeirin un ome juste. Mai ounte lou trouva ? Cerco que cercaras !
La version que nos n'a laissat foguèt estudiada per Joan-Claudi Bouvier, que la comparèt au « Filhòl de la Mòrt » reculhit per Lois Lambert en país narbonés e a la qu'Emmanuel Le Roy Ladurie ne devinhèt la preséncia en reirefons de l'Histoira dé Jean l'an prés. D'entre lei conclusions d'aquel estudi, retendrem pas que çò que concernís la « man » de Mistral dins aquela entrepresa de sauvament. Aquesta « man », man d'escrivan de tot segur, segon Bouvier,
a amplifié, accumulé et en quelque sorte systématisé les possibilités du langage oral pour le rendre plus apparent
e leis efiechs d'aqueu trabalh d'escritura, a de moments, i son talament mes en relèu que l'escrivan Mistral « fait passer la démonstration avant la narration ».
La « proso d'armana », ansin, pòt èstre considerada coma un esfòrç d'importacion de l'oralitat païsana dins l'escrich, per tot a l'encòp ensajar de i servar una part de la fòrça e de la natura particularas de l'orau, e d'aquí n'avivar l'escritura en la provesissent d'una part d'aquelei poders a mand de se perdre.
Felip Gardy
Nòtas :
1 « N'avié jamai legi, moun paire, que tres libre, lou Nouvèu Testamen, l’Imitacioun, e Don Quichote » (ME, II, 58). En mai tèn regularament son Cartabèu (« escrivié sis afaire, si comte e si despènso, emai si refleissioun »).
2 Se mençonan quauquei títols significatius de grands còntes meravilhós a son prepaus : La Bèsti de Sèt Tèsto ; Jan Cerco-Ia-pòu ; Lou Grand Cors sènso amo...
3 Amb en sota-títol la mençon ben significativa : « garbo de conte, raconte, fablèu, sourneto de ma grand la borgno, legèndo, cascareleto, moutet divers ».
L'article complet es [aquí]
