Joan Jaurés
Aquí çai-jos l'article que Joan Jaurés publiquèt dins La dépêche du Midi lo 15 d'agost de 1911. La traduccion occitana es de Cristian Laus. Sorsa : Albigés país occitan, 1980.
L'educacion populara e los « pateses »
I a un an, dins lo léser d'esperit de nòstras vacanças parlamentàrias, aviái discutit la tèsi dels que pensan poder reviscolar en França una civilizacion miègjornala autonòma e faire de la lenga e de la literatura de Lengadòc e de França un instrument bèl de cultura. Aviái establit, çò cresi, que i a aquí una granda part de quimèra, que la lenga e la literatura de França èran d'ara enlà e serián de mai en mai per totes los franceses lo mejan essencial de civilizacion ; qu'al demai l'entrepresa miègjornala aviá pas lo caractèr « popular » e espontanèu qu'òm afectava d'i véser ; qu'èra per una larga part l'obra premeditada de borgeses culturats, penetrats de letras classicas e qu'avián retrobadas e reviudadas, tant per erudicion coma per inspiracion de fonts longtemps endormidas ; ajustarai qu'al demai la creacion literària d'aqueles òmes èra sovent rafinada, mai larga e virgiliana, mas plan delicada e matisada en cò de Mistral ; vigorosa e ardenta, mas de fòrta tradicion pagana amb Forés ; amorosa, viva e passionada, mas de torn e de sovenir ellenic amb Aubanèl ; e que sols los que coneissián los grands camins caucats de Parnàs e d'Olimp podián tastar tot l'embelinament d'aquelas sendas viradissas de la poesia miègjornala que corrisson en festons long de las grandas rotas gloriosas.
Mas disiái tanben amb una fòrça de conviccion que fa pas sonque créisser qu'aquel movement de l'engèni miègjornal podiá èsser utilizat per la cultura del pòble del Miègjorn. Perqué profeitar pas de çò que la part mai granda dels mainatges de nòstras escòlas coneisson e parlan encara çò que se ditz d'un nom grossièr « lo patés » ? Aquò seriá pas negligir lo francés : seriá l'aprene melhor, al contrari, de lo comparar familiarament dins son vocabulari, dins sa sintaxi, dins sos mejans d'expression amb lo lengadocian e lo provençal. Aquò seriá pel pòble de la França del Miègjorn, lo subjècte de l'estudi lingüistic lo mai viu, lo mai familiar, lo mai fruchós per l'esperit. D'aquel biais seriá exercida aquela facultat de comparason e de discerniment, aquela abitud de sasir entre dos objèctes vesins las semblanças e las diferéncias que es lo quite fons de l'intelligéncia. D'aquel biais tanben lo pòble de nòstra França miègjornala coneis un sentiment mai dirècte, mai intim, mai prigond de nòstras originas latinas. E mai aprenguèsson pas lo latin, serián menats, per la comparason sistematica del francés e del lengadocian o del provençal, a entreveire, a reconéisser lo fons comun de latinitat d'ont sortiguèron lo dialècte del Nòrd e lo dialècte del Miègjorn. De sègles d'istòria s'esclairarián en el e penjat sus aquel abisme, entendriá lo murmur luènh de las fonts prigondas. E tot çò que dona de prigondor a la vida es un grand ben. Tanben lo sens del mistèri, que es per una granda part lo sens de la poesia, se desrevelha dins l'anma. E aquesta recep una dobla e grandiosa leiçon de tradicion e de revolucion, puèi que a, dins aquela causa tan prodigiosa e tan familiara a l'encòp qu'es lo lengatge, la revelacion que tot demòra e que tot càmbia. Lo parlar de Roma a desparegut, mas rèsta quitament dins lo patés de nòstres païsans coma se lors paures casals èran bastits amb las pèiras dels palaises romans.
A l'encòp, çò que se ditz « lo patés » es enauçat e coma magnificat. Seriá aisit pels educators, pels mèstres de nòstras escòlas de mostrar cossí, al sègle XIIen e XIIIen, lo dialècte del Miègjorn èra un nòble lengatge de cortesiá, de poesia e d'art ; cossí perdèt lo govèrnament dels esperits per la primautat politica de la França del Nòrd, mas quantas de meravilhosas ressorsas demòran en el ! Es un dels ramèls d'aquel arbre magnific que cobrís de sas fuèlhas brusentas l'Euròpa del solelh, Itàlia, Espanha, Portugal. Qual coneisseriá plan nòstre lengadocian e seriá avertit amb qualques exemples de las particularitats foneticas que lo destrian de l'italian, del castelhan, del catalan, del portugués, seriá en estat d'aprene lèu-lèu una d'aquestas lengas. E mai se las aprenèm pas, en efièch e un agrandiment d'orizont de sentir aquesta fraternitat del lengatge amb los pòbles latins. Es plan mai vesedoira e sensibla dins nòstres dialèctes del Miègjorn que dins la lenga francesa, qu'es tanben una sòrre per las autras lengas latinas, mas una sòrre un pauc desguisada, una sòrre « qu'a fach lo viatge de París ». Itàlia, Espanha, Portugal se bolegan per de mai nauts destins, per de conquistas magnificas de civilizacion de libertat. Quina gaug e quina fòrça per nòstra França del Miègjorn se, per una coneissença mai racionala e mai soscada de sa pròpria lenga e per qualques comparasons fòrt simplas amb lo francés d'un costat, amb lo castelhan e lo portugués de l'autre, sentissiá quitament dins son organisme la solidaritat prigonda de sa vida amb tota la civilizacion latina ! Dins los pauques jorns qu'ai passats a Lisbona, d'ausir dins las carrièras las vivas charradissas, las gaujosas sonadas del pòble, de legir las ensenhas de las botigas, m'a semblat mai d'un còp que me passejavi dins Tolosa, mas dins una Tolosa que seriá demorada una capitala, qu'auriá pas subit, dins sa lenga, una descasença istorica e qu'auriá servat, sul fronton de sos edificis coma a la davantura de sas mai modèstas botigas, a las mai gloriosas coma a las mai umilas, sos mots d'autres còps, populars e reials. De se sentir en comunicacion amb la beutat classica per las òbras de sos poètas, de se sentir en comunicacion per sa quita substància amb los lengatges mai nòbles dels pòbles latin, lo lengatge de la França miègjornala recebrà un reviscòl de fiertat e de vida. Nòstre lengadocian e nòstre provençal son pas gaire pus que de baias desertadas, ont passa pas mai lo grand comèrci del mond : mas dobrisson sus la granda mar de las lengas e de las raças latinas, sus aquela « senhoriá blava » que ne parla lo grand poèta de Portugal.
Cal aprene als mainatges la facilitat dels passatges e lor mostrar per delà la barra un pauc ensablada, tot l'espandiment de l'orizont.
Aimariá plan que los institutors, dins lors congrèsses, metèsson la question a l'estudi.
Es de Lisbona que ai escrich aquestas regas, sul punt de partir per un pro luènh viatge ont tornarai trobar endacòm mai de l'autre costat de l'Atlantic, l'engèni latin en plen espompiment. Es de la punta de l'Euròpa latina que mandi a nòstra França del Miègjorn aquesta pensada filiala, aquel acte de fe en l'avenir, aquel vòt de l'enriquiment de França tota per una melhora mesa en òbra de las riquesas del Miègjorn latin.
Joan Jaurés
