Dins la revista Vida Nòstra numèro 5 publicada en 1972, Felip Carbona propausava un article sus l'occitan scientific.
L'occitan scientific
Normalament aqueste articlòt auriá pas d'èsser vist que caup sonque d'evidenciás. Malaürosament ai ja pogut – amb ma jove e corteta experiéncia – me rendre compte qu'i a, sus aqueste subjècte, una molon d'idèas falsas espandidas. Pr'aquò m'a paregut util d'escriure qualques regas per far qualques mesas al punt, plan simplas, mas necessàrias.
Primièr cal comprene, un còp per totis, que, malgrat tots los qualificatius de « patès », « dialècte », « lenga regionala », e que te sabi ieu ! que li son empegats, nòstra lenga es una lenga romana coma las autras, es a dire qu'a pas, dins sas possibilitats lingüisticas d'expression, brica d'empacha. Las Universitats de Roma, Turin o Gèna emplègan la lenga de Dante per balhar un ensenhament scientific del nivèl superior. A Madrid, coma a Burgos o en America, l'espanhòl es lo veïcle normal de la sciéncia. Trobarètz, dins las bibliotècas, publicacions de nautas matematicas, coma los seminaris Nicolescu, escritas en roman. E mai lo catalan – que pr'aquò, el tanben, se vei empegar totis los qualificatius que las lengas de França, levat del francés, an pas lo drech d'èsser sens elis –, èra la lenga d'un ensenhament, qu'anava de la teoria dels grops e de la fisica nucleara, a la gramatica generativa, a l'Universitat Catalana d'Estiu, a Prada, al mes d'agost passat.
Ara pensi que començatz de compréner que galèji pas e que – s'èra pas la situacion marginala que li faguèt l'administration dempuèi sègles – l'occitan podriá èsser la lenga de las universitats de Tolosa, Bordèu, Lemòtges, Clarmont, Montpelhièr, Marselha, Pau e Niça.
D'autris còps, provèt ja sas possibilitats. L'an 1492 vegèt sortir, jol títol de Compendion de l'Abaco, de las premsas de Turin, un tractat de geometria e d'aritmetica que l'autor n'èra un Niçart, Francés Pellos. La lenga de las matematicas, en òc, i es ja desgajada del latin e, coma l'escriu lo professor Camprós : « nos testimònia de paraulas atestadas mai tard en francés :
- multiplicateur (1515) = multiplicador ;
- quadrilatère (1554) = quadrangle ;
- nombre décimal (1583) = nombre desenal ;
- soustraction (16en sègle) = sostracion ;
- escompter (1675) = descontar.
(Las chifras son las datas de la primièra atestacion en francés.)
Tanben lo Donatz Proensals, d'Uc Faidit, es una gramatica occitana ont, tre 1240, se pòdon rescontrar, en òc, totis los mots d'aquela sciéncia. En 1935, l'Alibert, amb sa Gramatica Occitana segon los parlars lengadocians, puèi lo Canonge Salvat, amb sa Gramatica Occitana, mostrèran qu'aquela possibilitat s'èra pas esvanida al cors dels sègles.
Una bona part del vocabulari scientific es manlevat del latin o del grec. Per l'emplegar sufís de faire una adaptacion segon las leis foneticas de la lenga. Aquelas reglas de passatge se pòdon trapar dins la Gramatica d'Alibert, que la citèri tot ara, o a la debuta de son diccionari.
Se cal rendre compte que l'occitan, coma las autres lengas romanas mièjornalas (espanhol, italian...), retipa mai lo latin qu'ac fait lo francimand. Per aquela rason, los mainatges dels païses d'òc, se son asabentats dins lor lenga, comprenan plan la significacion d'un mot coma « religion » que reverta tant lo vèrb « religar » (a costat del francés « relier »). Los que sabon çò qu'es la « susor » (e mai la « sudor » dins qualques dialèctes) comprenon del primièr còp lo mot « sudoripar » que sembla de chinés per un jove francimand.
A costat d'aquel vocabulari de formacion sabenta, las matematicas modèrnas se servan, amb de sentits particulars, d'un grand nombre de noms o d'adjectius de la vida vidanta, coma : anèl, grelh, filtre, còs, garba, grop, varietat, plan, fidèl, separat, blos... que lor emplec pausa cap de problèma. (Aquò demòra pas de simplas virtualitats, que, l'an passat, a l'Universitat Pau Sabatier, de Tolosa, escriguèri, per portar la pròva viva de çò qu'afortissiái, una part del rendut-compte d'un seminari sus las « varietats algebricas », en òc.
Abordarai pas d'a fons la question de l'occitan tecnic. Aquí tanben i a pas ges d'impossibilitat teorica d'emplec de la lenga de Mistral, mas cal dire que, de mai en mai, aquela de Shakespeare senhoreja sus aqueste domèni, e mai dins las publicacions francesas ont se farga un sabir « franglés », que s'en parlèt fòrça. La culhida de tot lo vocabulari necessari e qu'a d'èsser recampat, es un trabalh qu'es encara de far, per una bona part. Pr'aquò podètz trapar, dins un dels darrièrs numèros d'Obradors, la revista de la Facultat de Montpelhièr, un vocabulari fòrça ric de la metallurgia. (Trobarètz tanben, dins lo meteis numèro, un vocabulari de las matematicas). A la Santa Estèla d'Ais de Provença, en 1970, rescontrèri un engenhaire que trabalha a l'autò-estrada de Montpelhièr e que m'assegurèt qu'escriviá un tractat sus las resisténcia dels materials en lenga nòstra.
Per acabar alargarai un pauc lo debat. Ai pausat la dignitat de l'occitan coma lenga filha del latin, coma d'autras. Mas som segur, e mai solide, qu'aquelas possibilitats se durbisson, tanben, a las autras lengas que son mespresadas per l'administracion e pels illetrats que se creson sabents. Cresi de saber, qu'amb las publicacions de Gwalarn, lo breton ne faguèt ja l'experiéncia abans la darrièra guèrra.
Felip Carbona
