Dins la revista Lenga 75 (2014), Pèire Pessamessa presenta l'article « Lou tron de l'èr e la premsa marselhesa dau sègle XIX ». Extrach :
Introducion
Tot de lòng dau sègle XIX, lo pòble marselhés parla encara sa lenga, lo dialècte provençal de la lenga d’òc, amb 99 % dei locutors en 1800 e dessota dei 50 % en 1900, que la davalada comencèt a de bòn dins leis annadas 1860-1870, amb lei progrès de l’ensenhament. Tot aquò per situar lo contèxte quand pareiguèt lo jornau popular setmanier Lou tron de l’èr que visquèt de 1877 a 1882.
L’autre paramètre que ne’n faudrà tenir compte es la situacion de la literatura provençala rapòrt au Felibritge fondat en 1854 e legitimat per lo succès de Mirèio en 1859. A Marselha, vila mai poblada de Provença, l’activitat literària en lenga vernaculara èra pas necessàriament un passatemps de borgés desocupats e, quand lo temps ne foguèt vengut, tot en seguissent l’evolucion de la societat francesa dins aqueu domeni, lei creators, coma diriam vuei, qu'avián fach la causida d'escriure en occitan, poguèron viure en partida o entierament de sa pluma, coma Pèire Bellot amb sei drechs d'autor e Victor Gélu, primier amb lei cançons e leis animacions de fèstas privadas o publicas, puei amb lo music-hall e enfin amb una activitat jornalistica.
Abans Lou tron de l’èr, lei periodics marselhés en occitan
Pèire Desanat duèrbe lo talh amb son setmanier lou Bouïabaisso (1842-1846) que sa particularitat es d’èstre escrich en vers, seguit per l’efemèr Descaladaire de Pèire Bellot (1848). Sota lo Segond Empèri, aquela premsa en lengatge vernacular es monopolizada per l’editor de cançons, de peçòtas e de monològs Marius Feraud amb lou cassaire ei bouenei peços prouvençalos e à tout escrit francés sus la Prouvenço seguit dau Rabaïaire. Comparat amb lo desvelopament de la premsa en francés que bomba en avant a proporcion que s'avançam dins lo sègle, aquò representa un percentatge infinitesimau, encara qu'avèm de nuançar que bòrd de jornalets setmaniers en francés publicavan d'articles en provençau. Se comparam amb la Barcelona de l'an 1868, l'annada dau viagte de Mistral dins la capitala catalana, se rendèm compte que ja existián d'ebdomadaris en lenga catalana coma aquela Barretina, venduda un real per carriera, qu'anonciava « la vinguda dels illustrissimes provençals en la ciutat comtal ». E vint ans après, li naisserà una premsa quotidiana en catalan.
[...]
Conclusion
En conclusion, d'en primier, la publicacion d’aquel jornau, contemporanèu dau gròs desvelopament de la premsa a Marselha dins lo darrier terç dau sègle XIX, nos balha d’indicacions interessantas sus çò qu’auriá poscut èstre un moviment de renaissença partit d’una grand vila, coma foguèt lo cas en Catalonha.
En segond luòc, farai servir per modèl l'excellenta traduccion de la fabla « le rat des villes et le rat des champ » (1856) de Roux de Masarga, lo melhor traductor-adaptator de La Fontaine en lenga nòstra per balhar una conclusion an aquest estudi. Dau punt de vista ideologic e formau, Lou Tron de l’èr professionau e urban garri dei vilas s’opausa de frònt au diletantisme e a la ruralitat dau garri de campanha, valent-a-dire de la respelido mistralenca. La francizacion aguent tocat primier lei vilas onte lei classas aisadas avián abandonat lo « patois », lei felibres se viravan devèrs lo mond rustic en supausant tot un fais de valors que mantendrián la lenga. Lou Tron de l'èr s'adreiçava a un public de ciutadans a la poncha dau progrès e foncionava segon la lei de l'entrepresa. Es lo modèl que Pascau Cros se ne’n inspirarà e que perfeccionarà amb La sartan. Malurosament, èran d’organs de premsa isolats maugrat que trobam pron tèxtes provençaus dins certans confraires coma le bavard, que lo motiu ne’n serà la pèrda accelerada dei lectors joines qu’a partir de 1870 sa lenga mairala n’es plus lo provençau. Una injustícia pas encara reparada es l'indiferéncia que, a priori leis universitaris, tant lei mistralencs coma leis occitans, ne fan pròva davant aquela literatura que dins lo domeni de la pròsa, d'uneis escrivans d'aquelei periodics coma P. Mazière, A. Boyer, B. Artou, Pascal Cros, la Sinsa passan de luenh en qualitat e subretot en quantitat leis autors felibrencs recensats dins lei manuals. Dins sa Nouvelle Histoire de la littérature occitane, Robèrt Lafont e Crestian Anatole (1970) an simplament oblidat de mencionar aquela produccion que se mesura en centenas de paginas, mentre qu’an consacrat d'estudis extensius a d'autres autors provençaus de la meteissa generacion coma lo marqués de Baroncelli o Marius Andrè que son òbra literària es minsorleta e soventei fes pas tant originala.
En definitiva, Lou tron de l’èr, coma La sartan que culminarà un pauc mai tard, son mouguts per una logica comerciala que despareisserà lèu e la literatura provençala urbana de Marselha, privada de son supòrt popular, foncionarà coma la literatura felibrenca, pariera a un nivolet resplendent que flòta sus la vila e que dona jamai de pluèia, mai aquò empacharà pas que i aguèsse d'òbras fòrtas e originalas coma la pròsa de Valèri Bernard o la poesia de Jòrgi Reboul que totei dos an escrich seis òbras dins lo dialècte marselhés e que de segur desconeissián pas lo melhor d’aquela pròsa jornalistica e qu'a sauput leis inspirar.
