Detail de la cobèrta del libre de Joan Bodon, La quimèra
Aquí çai-jos lo prefaci de Felip Gardy qu'accompanhava La quimèra de Joan Bodon, per sa reedicion en 1989 a las Edicions du Roergue.
Prefaci a La quimèra
Plan segur, s'empèuta, La quimèra, sus aquel « legendari dels Camisards » que Felip Joutard n'a fach l'inventari, dempuèi l'eveniment, dins sas complexitats contradictòrias, fins als racontes inacabables que d'el sortiguèron, multiples, contradictòris eles tanben, mai o mens acordats a las coneissenças dels òmes d'un temps coma a sos sòmis e sas imaginacions1. Lo quite Bodon, dins una letra a l'Enric Molin, afortiguèt, dempuèi l'Arbatach d'Argièr que i viviá, aquela volontat de dire un moment d'istòria, a mitat camin entre l'istorian, tot bèl just, e lo romancièr, que cava dins los archius los camins de sos desirs e de sas tissas : « ... nòstre pòble a perduda son istòria. Ai ensajat de li'n tornar un tròç coma ai pogut, amb çò qu'ai trapat deçà delà. Abans que nòstra istòria siá virada en calòssa »2. Emai apondiá, dins una mena de ràbia qu'amagava pas l'importància fonsa de l'entrepresa : « ... se aqueles sabents fasián lor trabalh, que nos sortiguèssen l'istòria nòstra, siá en occitan, siá en francés, benlèu auriái pas ieu escricha La quimèra. O en tot cas l'auriái escricha dins de condicions melhoras ».
Que La quimèra, amb aquò, siá un « roman istoric », fa cap de dobte, e mai un roman que sa tòca èra de tapar una manca, que sas rasons s'endevenián, plan segur, amb l'engatjament occtanista de Bodon, a son pus fons. Roman istoric, adonca, mas tanben « roman occitanista », amb sas tèsis d'aparar, sas tissa d'aleiçonament, sovent vesedoiras, tròp vesedoiras, d'unes diguèron. Que La quimèra, aquò's pas solament lo raconte d'un moment de l'epopèa camisarda, mas atanben la mesa en perspectivas largas d'un fracàs lingüistic, al fil dels sègles, entre l'Edat Mejana dels trobadors, citat mai d'un còp din lo libre, e lo temps de l'escriure, quand l'escrivan, sol amb çò que li demòra d'aquela lenga perduda, contunha, testard, son òbra de testimòni, contra totes e tot. Que d'aquesta lenga, coma de l'Istòria, lo libre se vòl clarament lo tresaur, pacientament reculhit e ordenat en garbas de mots, de frasas e de capítol. Messatge mandat al nonrés pressentit, bastit per la ficcion de l'autra riba : de la man d'ailà de la mar, segon la tan bèla formulacion d'Aubanèl lo poeta, que carga aicí sa fòrça quasi definitiva, sa valor de mite fondador e necessari3.
Una ficcion que rejonh, se sap, la realitat biografica de l'escritura e de l'escrivan : l'Arbatach es tot al còp lo luòc de las letras mandadas a Molin e lo ponch de partença - de naissença, anavi escriure - de la ficcion, dins una coïncidéncia tot al còp banala e unica. Biografia desguisada, alara ? Probablament, e mai quasiment pas desguisada tot plan comptat : transposicion, puslèu, d'una bèla fidelitat. Mas, de s'arrapar aital als fils mai vesedors del téisser biografic e a sas evidéncias luminosas, riscam pas, nosautres lectors, d'agantar l'ombra en plaça del còrs, los efièches en plaça de las causas ?... Val la pena, plan segur, de s'assajar a desnistar, jos las bastisons de l'escritura, las quitas circonstàncias que la faguèron necessària, emai la noiriguèron, fòrt e mòrt, de sos imperatius de cada jorn, a la mesola de l'èstre. Mas pas al ponch d'escafar lo libre el, de lo redusir, fin finala, pas qu'al ròtle d'esplech, qu'amb el seriá possible d'aténher una realitat mai essenciala que lo trespassariá. L'alquimia plan coneguda de la vida viscuda e de l'imaginari, del debanar dels jorns e del raconte recompausat, se pòt pas negar que joguèt, dins l'amagestrar pacient d'aquela quimèra qu'es La quimèra, una part bèla e dura. Mas çò que per nosautres demòra, nosautres que s'atrobam, coma lo contaire esclau del roman, de l'autra man de la mar de las escrituras, de l'autra man del miralh romanesc que lo Joan Bodon li balhèt son nom un còp per totes, aquò's la votz que monta, teuna e blanca, del pus fons de l'exili definitiu, exili tant del dedins coma del defòra, e que d'ela lo raconte nais e perdura (Bodon, sa correspondéncia o afortís clar, se pensava, idealament, a un libre « benlèu en tres volums »), coma una mar de la memòria : « Me demandi çò que soi ». Frasa corteta, regda dins sa simplicitat derisòria, e talhanta rasibus, coma la castracion del contaire, e que d'ela, lo raconte s'enauça : Bodon dins son entièr, Bodon l'escrivan, e tot son escriure dins aquela confession que tot o escafa, entre lutz e tenèbra, entre l'ieu absent e la votz que contunha...
Tant val d'o dire : escorreguda istorica e geografica, entre Roergue e Cevenas, conte autobiografic, a travèrs las metafòras complementàrias del temps e de l'espaci, soscada, de còps que i a un pauc pesugassa, o cal pas amagar, sus l'endevenir dolent d'una lenga e d'una cultura, La quimèra, mai que tot aquò, dins una mena d'amolonament vertiginós, es pas, primièr, una interrogacion immensa sus l'èstre e l'existir, sus aquel entredós, qu'es tanben nonrés, ont se van pegar, coma parpalhons se trucan sul glòb de lutz que los atrai del quite image de sa mòrt venenta, las pelangoiras de l'ieu ? Al just e just, aital, meditacion fòra sen suls esqui1hars sens fin ni tòca del « çò que soi », e mai del « çò qu'es » e dels milanta « çò que siás » – « çò que sètz » – « çò que son » que sos cluquejars fan l'univèrs dels òmes, coma un cèl del dedins, un celèstre que fariá pas qu'un amb son estelum tot al còp estadís e bolegaire. Que las scènas majoras del libre, pro luènh dels trecimacis istorics de la resisténcia camisarda e de sas endevenenças politicas, a l'entorn dels Seguièr, Guiscard de la Borliá, Cavalièr... , tant se debanan dins la quita carn del raconte : aquelas « pausas » terriblas qu'amb elas s'arrèsta l'istòria, e que se cavan los tomples de l'èstre e del non-èstre.
Còr del libre, aital, còr demest d'autres còrs, aqueles « cercles de las estelas », al capítol VIII de la tresena part, aquela pojada solitària e freja fins a la « terrassa de pasiment batuda de cisampa » sus la torre del Vialar del Pas de Jòus. « Escalièr de tenèbras » dins lo laberint de l'escriure, l'espirala dels astres e de las astradas chuca l'ieu afondrat dins los temps e las dolors e n'assegura l'existéncia dins sa fragilitat, dins sas aparéncias dobtosas. Al jutjament glaçat del cèl clafit d'estelas, l'òme tot al còp s'individualiza e s'amicalha : lumet entre los lums pichòts e grands, lusor puslèu, presa tota dins de movements tan largs e tant immobils que dins eles i abandona sa tan pichòta vida luminosa. Quand Monsenhor de Guiscard, dins la sala granda del castèl de Varelhas, desembolha los fils de son plan, de son Òbra Grand, fraire Joan, en mena d'apològ, propausa la faula de la folhòla nascuda de la sabonada : « La folhòla semblava claure tot lo cèl. E s'espetava... Aquel plan es pas qu'una folhòla, Monsenhor, una quimèra... ». Lusor, folhòla, quirnèra : quand l'ieu, confle de sas desiranças mal intimas, partís a la conquista dels autres e del mond, e quand l'ieu, aital engrandit a las mesuras de l'infinit e de l'etèrne, finís que se dissòlv, remandat al voide de sas pensadas ufanosas. La quimèra, figuracion monstruosa de la conjuracion mancada, es tanben l'image del libre que n'es lo rebat. Èstre de mai d'un èstre, « ieu » de mai d'un ieu, petaçon, ont se petaçan, a tustas e bustas, los voides de l'existir, en identitat movedissa, en impossibilitats boleguivas. Libre folhòla, adoncas, que sos personatges, coma son narrador, son pas mai qu'entrelusidas avalidas dins lo quite moment de son emergéncia.
A contunhar nòstre caminament « de galís » dins lo debanar d'aquela conjuracion quimerica, finirem saique per nos mainar que las referéncias a la realitat, e, bèl primièr, a l'istòria dels camisards e a sos esperlongaments mai politics, son benlèu pas que pretèxtes : tèxtes ja escriches, que sus eles es possible, segon lo procediment vièlh del palimpsèst – escritura novèla a la susfàcia d'un pergamin que pòrta encara, pas escafat d'a fons, un autre tèxt, mai ancian – de ne bastir un de mai, que d'eles aicí, coma ram de vesc arrapat a la rusca seculara, ne chucariá a boca golauda son beure e son manjar, sa quita mesola d'èstre per d'autras parabòlas, mai prigondas e mai essencialas tanben. Es l'escritura, ela, alara, que s'endeven quimerica tota, dins aquel miralhar d'istòria tan necessari, mas que nos mena, cossí quicòm, cap a d'autres païsatges e a autras istòrias, que Guiscard de la Borliá, los camisards e los autres, ne son venguts, amb Bodon, los personatges consents, mas involontaris. Los prèstanoms, o los noms d'escaisses, s'aimatz mai.
Que de noms, bèl primièr, e de tot çò qu'al nom se liga e dins el se ditz, sembla plan que siá, La quimèra l'epopèa estranha e plegadissa, lo teatre tragic a dicha que lo raconte se nosa e se desnosa de las identitats perdudas d'aquel ieu que solet parla encara, escriu, e se taisa : « Los autres sortisson pas per m'acompanhar... », paraula darrièra, qu'amb ela lo libre s'acaba e qu'amb ela tanben lo libre, paradoxalament, ven possible, raubat al silenci de l'exili e al fracàs definitiu de l'ieu. Sèm a l'abadiá de Bonacomba ; Guiscard de la Borliá arriba just e just : fèsta del repais grand, amb torril a la padena, vin de Broquièrs, cambajon, salsissa e quartièr d'auca tirat de la topina, « confit amb de pastenagas que disèm carròtas ». Tissa dels mots que càmbian d'un endrech l'autre ? Identitat e diversitat de la lenga perduda ? Plan segur, al nivèl d'aquelas aparéncias que pòblan lo libre. Mas tanben, e mai que mai saique, questions suls mots e suls noms : aquelas folhòlas sonòras que dison tot e que se mesclan. De la pastenaga a la carròta, los mots que naisson e dispareisson, e las identitats que s'escàmbian, a palm de gat. Al centre d'aquel repais, lo polhaire, fraire Casimir. « Lo que sonha la volalha », segon la glòsa del porcatièr. Mas qual es aquel polhaire ? « Soi ni Polhaire ni Polacre, mas Polac, de Polónia : Polonés ! ». Òme de l'identitat perduda, que son nom, escrancat per l'Istòria, ne finís pas de resquilhar, coma bolòfa e bodifla, al vent cambiadís. « Me demandi çò que soi », tornar. Lo polhaire, personatge quasi mitic de l'escritura de Bodon (lo tornam trobar, per exemple, al capítol X de Las domaisèlas), apareis coma un doble del narrator : dins son nom, o son abséncia de nom, los signes d'èstre son estats escafats, prautits, voidats de son pes de sens primièr. I a pas que l'ieu, d'ara enlà, que pòt encara, dins un movement penós de remontada a travèrs son istòria e sas malparadas, sos estrifaments e sas metamorfòsis vergonhablas, rejónher, pas qu'en remembre, las originas de son nom.
Totes los personatges majors del libre fan batèsta dobtosa amb sos noms. Bèl primièr, del costat de la vertat d'Istòria, los camisards : tota la fin del capítol VII de la part tres del roman es jòga sus aquela paraula misteriosa, fins a l'ipotèsi finala, mai qu'azardosa, « Arses los camins. Camins ars... ». Dins lo nom, demòra lo fuòc de la vida e de la mòrt, aquel fuòc de la castracion que lo solelh, dins lo cèl de Barbaria, ne retipa las ardors : « Compreni ara : lo fuòc de l'estiu. Diriàm nosautres en Roergue : lo fuòc de sant Joan ». Rotland, el, es tot al còp Rotland e « la pèira rotlant », del temps que Cavalièr, el, ven « lo prince Eusenc », e mai, « prince Eugèni »... Degun, fin finala, sembla gaire a son nom dins aquel univèrs que cadun, per subreviure o per assegurar sos poders, deu mai o mens totjorn se faire passar per autre, o per diferent. Aital ne va d'aquel cap de tropa rescontrat après lo congrès de la Vallonga : « Tan plan sabèm marmotar lo latin de Roma coma cantar lo francimand de Genèva... Nos metèm a la portada de las gents nosautres ! Cal pas jamai contrariar lo malaut coma disiá mon paire : Ròcas lo vièlh. Los cabdèts de la crotz me prenon per Ròcadur coma pòrta lo meu brevet. E los Enfants de Dieu me sonan Ròcafòrt e pèrdi pas lo meu marèl... » Aital ne va del morrenegre e del barbaroge, camisards ferotges entre los ferotges : « Sèm de la polícia del rei. E te seguèm coma lo cat lo rat. ». Aital ne va del capuchin que mena lo narrador fins a l'estudi del notari Joan Vèrnhas : « Al cap d'un moment tornèt dintrar. Aquí, aviá quitada sa rauba. Solament alara lo reconeguèri : « Flotard !... ». Aital ne va de Josep Lauriòl, l'uganaud jove de Maruèjols, qu'amb el se fa l'escorreguda de Roergue fins a las Cevenas : « Josèp... Cossí Maria ? Mas èra una filha alara ? ». Aital ne va de Cavalièr, amb sos quatre companhs, « Demandèron lo camin a una femna qu'amassava de lenha o fasiá semblant. Benlèu solament qu'èra pas una femna ». Aital ne va de la tropelada partida sul naviri bèl per la Silvania : « Entre nosautres èran de filhas vestidas d'òmes » ... Aital, aital, aital...
Aital ne va, al centre de tot aquel teatre d'ombras malseguras, del narrador el : « Nasquèri lo 14 d'abril de 1661 a Canet d'Òlt, un vilatge pichon del Roergue naut... »; e mai : « ... mon paire, Aimat Vaissièr, lauraire ; ma maire, Maria Baldit, qu'èra sortida de Carnpanhac » ; e mai encara : « Me bategèron l'endeman e me donèron lo nom de Pèire, estant que sant Pèire es lo patron de Canet ». En partir d'aqueles afortiments tan simplasses, se torna bastir, dempuèi lo nonrés de l'esclavitud que s'acaba, la cadena de l'èstre. « Soi de Canet d'Òlt. M'apèli Pèire Vaissièr », ditz lo narrador al curat de Durenca. « Vòli pas conéisser ton istòria. M'es pas donat a ieu. Sabi solament que siás sauvat ara que lo pòrc s'es negat a la tia plaça... », apond lo porcatièr de l'abadiá de Bonacomba. E mai, dins la sala granda de l'abadiá, lo prior: « Aicí te pòdes pas apelar Pèire, Simon serà lo teu nom... ».
Opacitat de l'èstre, que se'n pòt pas agantar las règlas e las enganas qu'en partir de la mai granda transparéncia : la mòrt « civila », que sagèla l'exili definitiu e que rend possible aquela reflexion sus l'èstre escur qu'es La quimèra. Cossí lo narrador d'aquela malparada finís per venir çò qu'es, es a dire, tot al còp, l'ombra de se, e la quita figura de l'escrivan ? Fin finala, per encausa de l'encontre amb Lilon, a Durenca. Durenca, que i seriá demorat benlèu tot lo temps de sa vida, regent d'escòla jol govèrn de l'abat Croset. Tot lo temps de sa vida, aguèsse pas fach primièr la coneissença de Lilon : « M'agachèt. L'agachèri. Un moment aital, coma se podiàm pas dire res »... De l'amor amb Lilon, dins lo trast de l'escòla, e del biais tragic que tot s'acabèt, nasquèt la malediccion : l'escorreguda sens fin, de Roergue a Cevenas, e de Cevenas al païs d'Argèria. E del país d'Argèria a... al libre... a La quimèra, que vendrà raconte, memòria pausada sul papièr, itinerari del revèrs. Aquel revèrs qu'amb el l'èstre, al cap de tot, se ditz e se miralha. De Lilon, aital, tot partiguèt, d'aquel encontre sagelat per la mòrt nascuda de l'amor : « Es per aquò que soi castigat, ara... ». L'escriure es castic, aquí la lei que se pòt pas defugir. Vengut esclau eunuc, lo narrador rejonh la fauta primièra : l'amor a l'amagat, la mòrt a l'amagat, que d'ela lo libre sortís, dolor necessària quand las astradas coïncidisson dins la carn de l'òme qu'es pas mai òme, « mesquin », pelangoira d'èstre sens valor d'ara enlà. Quimèra.
« La quimèra de dos caps, arpas en guèrra, coa levada... » : lo sagèl dels conjurats recampa totas las figuras d'aquel impossible tresmudament. « La bèstia de dos caps qu'escopissiá sang e fuòc... de golas e d'aur sus sable »... Lo monstre ? non pas, encara que ... mas si-ben-si l'èstre doble, en quista de sa realitat. Dos caps, dos ieu, doas vidas dins una. Non pas doas vidas que se seguirián, aquò non ! mas dos camins opausat recampats dins un còrs solet, los contraris reconciliats. L'Òbra Grand : ont l'alquimia dels somiaires de perfeccion rejonh l'alquimia de l'escrivan, dins sa batèsta amb l'alteritat que lo rosega. O ditz fraire Alòi a Guiscard de la Borliá a la farga de Bonacomba : « ... dempuèi que fargui o que fèrri, de quimèra n'ai pas vista cap. Pas solament un chomarro, sabètz, aquel animal : escapat d'una sauma e un brau l'a fach... ». Totas metafòras que te creman a dicha qu'assajan de se sarrar d'aquela autra cremason que se pòt pas dire, mas que ne finís pas d'esperlongar sos restontiments dins l'abséncia d'èstre.
Lo fracàs dels camisards, amb so episòdis tots de sang e de fuòcs sens fin, es pas qu'image de la Bèstia quimerica : la fin de l'abat del Chailar, es pas davalada dura e freja al còr d'aquel còrs de mòrt ? « La mèla traversèt la clòsca fins al nas mas se copèt en dos tròces. Lo tròç de la poncha qu'èra plen de cervèla e de sang sautèt en l'aire »... Còrs de Lilon espotit sul camin de Durenca ; còrs del prèire a tròces e a bocins de long de Tarn, al Pont de Montverd ; e tantes autres : figuras de la quimèra, totjorn a se copar las unas las autras. Escarnis. La quimèra es un escarni de l'ieu : la mòrt de l'autre dins l'ieu, que ne finís pas de crebar. Que l'ieu es pas qu'un escarni el tanben. Escarni de l'autre : aquel autre que tot al còp l'amenaça e lo pivèla, e que caldriá dins el s'oblidar per venir ieu.
*
« Ça que la aqueste libre vòl pas èsser un libre d'istòria. Es puslèu lo miralhejadís de nòstra quimèra interiora. La quimèra que volèm caçar » : aquela avoacion, a las darrièras paginas del libre, un còp lo raconte clavat, la podèm pas prene coma una simpla prudéncia al moment que tot es jogat. A vista de nas, La quimèra fa taca d'estrange dins lo debanar dels romans de Joan Bodon : sa matèria tota istorica, sas dimensions, que Bodon las vesiá mai largas encara, poirián, a bon drech, enganar, emai lo libre se legiga sens dificultat especiala coma un encaminar d'aventuras grèvas e lindas. Podèm pensar que per Bodon, l'episòdi camisard, dins sa violéncia que trespassèt, a mai d'un ponch, las raras del possible e de las imaginacions, fasiá la sintèsi escura de totas las questions que lo demai de l'òbra, dempuèi los Contes del meu ostal, las aprigondissiá, nosadas e pesugas de tot son pes d'enigma existenciala. La referéncia argeriana, bastida pels encontres azardoses de la vida coma va, veniá rejónher, coma un renfortiment d'escur, la faula d'istòria a se faire : doas fulguràncias, tot plan comptat, que sas faciadas de realitat dona van de planpè sus las questions majoras de l'òbra entamenada e mai la noirissián de sos alargaments complementaris. D'aquò l'escritura, quitament, ne veniá quimerica, escritura-chomarro ela tanben : « ... escapat d'una sauma e un brau l'a fach... ».
Felip Gardy
Nòtas :
1 Philippe Joutard, La légende des Camisards. Une sensibilité au passé, Paris, Gallimard (Bibliothèque des Histoires), 1977. Se i assenhala la publicacion de La quimèra, mas pas que de segonda man.
2 Letras de Joan Bodon a Enric Molin, Naucèla, Societat dels Amics de Joan Bodon, 1986, p. 275.
3 Teodòr Aubanel, « De-la-man-d'eila de la mar, / Dins mis ouro de pantaiage, / Souvènti-fes iéu fau un viage, / Iéu fau souvènt un viage amar, / De-la-man-d'eila de la mar. » (La Miougrano entre-duberto, « Lou libre de l'amour », XI, 1860).
