Dins la revista Letras d'òc n° 6 de 1966 Robèrt lafont tornava sul poèta Sully-André Peyre. Extrach.
Una granda poesia morala
Legissètz Pèyre : trobaretz pas enluòc una escapa. Li diretz non soventi còps. Mas vos garirà deis esperanças a mitat prètz. La revòuta còntra l'istòria s'enfronta de lònga a ela. Es en lucha. Sola la lucha permet aquela bravetat, aqueu retorn au jornadier dins la frescor dau rabiment, qu'es tanben dins Pèyre coma l'envèrs dau desespèr.
Contra l'incultura felibrenca de son temps jove, contra lo provençalisme provincialista, Pèyre se faguèt una cultura que pòrta tanben una data, pas la nòstra, ni mai exactament la de l'epòca que visquèt. Lo fagueriam remarcar. En durbissent li fenèstras de l'ostau, coma disiá, que citava Mirelha (Lo bèu temps que fai defòra... ), anèt pas alenar l'èr de sa generacion qu'es la d'Apollinaire, de Picasso, de Joyce. Se plantegèt un pauc en arrier. Si primiers poemas, de languison dins Aurelha, de ròsas e de trelutz un pauc escarmonit faràn pensar au simbolisme, ò a Moreas, ò a d'Arbaud - çò qu'es esteticament parier. Pus tard, lòngament engrandiguèt aqueu gaubi amb un exercici e una meditacion sus lo vèrs d'una contunhetat remirabla. Jamai trenquèt amb sei lecturas, e, se ne faguèt fòrça autras, non se mudèt la votz ni mai l'èime e l'imaginacion.
Amb aquò nòstra generacion que si mèstres èran seis ainats de vint ò trenta ans, pas mai, lei subrerealistas, e que viviá en comunicacion amb la poesia francesa de son temps non podiá, bèla primièra, que denonciar una mena de vielhum de Pèyre tot de lòng de son òbra.
Mai que mai se pòt plaçar devèrs 1945 una nòva provincializacion de la poesia provençala que son espandi tot es dins lo volum Pouèto Prouvençau de Vuei. Pèyre n'es responsable, d'abòrd que regnava d'aqueu temps per una mestresa formala que n'impausava l'imitacion a seis entorns. [...]
Pasmens jamai d'imitacion vertadiera. Pèyre intra dins un biais de dire, lo fai sieu e s'avança en disent Pèyre. Se vos acaprícia de reconèisser tant de mòtles, ò de ne pas trobar que voudriatz, podètz parlar ren que de mòtles. Aquò, portat en provençau, balha un rescòntre equilibrat de solòmi nòucentista, de quauquis enonciacions largas darbaudianas, de paraulas popularas e gostosas presas a Mistral, qu'agolopa puèi en una granda avança dau dire dins una cèrca intima :
La vasto mar
Di pèis lóugié, di moustre palamard,
De l'ourizount de celèstre e d'oundado,
Dis èrso en flour pèr lo vènt rebroundado,
Vesié, dins l'ur de viéure e d'apara,
Li jour dubert e li destin barra,
Li lei terriblo e li causo dountado1.
Aquí tot çò que l'occitanisme en poesia rebutèt. Quicòm de contradictòri de l'equilibri ponsian, ò de l'espet deis images, ò dau prosaïsme de notacions existencialas. E pasmens, cau èstre ara just. Aquela mestresa, de tan marrit imitar, abriguèt un Max-Felip Delavouët. E Pèyre foguèt un grand poeta. Non pas eterne - que li agradava de pausar, coma per s'aparar, la poesia sempre dins l'eternitat - mai non transitòri. A dicha que tot se classa deis experiéncias qu'avèm recorregudas, que lo temps dins nosautres e a l'envèrs de nosautres raja e s'espandís en ondadas, l'escomesa dau solitari pren son amplitud, e la tornam trobar que nos desfasèm dins eu, dins la legida.
Es aquí Pèyre a l'ora que siam : au darrier de nosautres coma una referéncia majora, coma una soma classica que nos demanda la paciéncia, l'atencion e ne siam guierdonats de tròbas. Au fons de l'aventura d'aquela poesia i a una promesa que non pòt que venir mai clara - promesa de durada. la durada de la causa bèla. [...]
La poesia peirenca es coma l'òme : d'un costat tendrum, agachada passejada amistosament mai qu'amorosament sus lo mond, lo poliditge dei vèspres d'estiu, la branca de l'arbre, la paret ensolelhada, de caras e de còrs ; de l'autre solesa apassionada, desespèr gardat coma un tresaur, tomple de consciéncia dura.
Ne conèisse que foguèron esfraiats d'aquela consciéncia, coma de veire enfin un òme en refús absolut. Per ieu, es la vertadiera grandor de Pèyre. Dins tot çò qu'escriviá, i aviá la mòrt. E se'n garissiá pas per una espèra d'un enlà de la vida. Parlava de Dieu, dei dieus coma d'una necessitat absenta, perqu'en aqueu luòc d'après lo mond i a pas lo vuege, mai una manca, una cresta, una question sens respònsa. Se'n garissiá pas ni mai per una resquilhada au forfolh de la vida. La vida es bèla, e bòna, mai limitada ; e la natura s'expremís dins li poemas en signes d'una eternitat qu'es pas.
L'originalitat es d'aver notat sus aquela situacion de consciéncia sens repaus lo rabiment d'un art de sentir s'enflorar lo mond e lo biais greu d'una reflexion fonsament religiosa sus lo nonren. Aquò, per mòstra, o prene dins un poema signat dau doble feminin « Escriveto » :
Dins aquéu trau vueja pas meme quàuquis os,
La formo de ma tèsto e lou biais de mi mèmbre...
Aviéu rèn que ma vido e que mi souveni,
Aviéu rèn que ma raubo emplido d'arderesso,
E mi couide maca que sabien manteni,
En aubourant mi paumo, i jour de secaresso,
Ma caro sèns lagremo e mi regard perdu ;
Aviéu rèn que li pin, lis espino e li code,
E li font pèr mi pèd qu'a res an rèn adu,
Moun desir sènso raro, e tres o quatre rode.
Que m'enchau d'èstre rèn au mié de l'estelan
Qu'uno eterno belugo, uno pòusso espargido,
O d'èstre iéu enca, jamai me rapelant
Moun lié de soulitudo e ma roso pourgido2.
Coma entre Pèyre e nosautres, Occitans, i aviá l'occitanisme, segur qu'entre lo poeta e son legeire i aurà sovent aqueu refús ò d'una fe ò d'un abandon.
Per o dire d'un mot, sempre lo parier : una consciéncia. La consciéncia de Pèyre es irreductibla a aqueu nivèu d'engatjament dins lo problèma d'èstre. Aquò's sa dignitat.
Caudrà desenant, pense, traspassar lei questions formalas, coma traspassam ara una polemica agotada, e reconèisser aquela granda poesia morala.
Robèrt Lafont
Nòtas :
1 Trach de Orfèu, dins Mythes.
2 Marsyas, n° 278, junh de 1950.
