Antonin Perbòsc : Fuòc nòu (1904)

Antonin Perbòsc

Lo tèxt Fuòc nòu nos esclaira sus las posicions que podián aver los actors del movement renaissentiste occitan a la fin del sègle XIX e a la debuta del sègle XX. Es estat publicat pel primièr còp dins la revista Mont-Segur n° 11 et n° 12 en 1904.

Opausa, d'un costat de personas ligadas a un territòri pro reduch e estacadas a far viure de formas localas de la lenga, de l'autre d'individus de la vision pus larga estacats a l'unicitat de la lenga, a son istòria e conscients de la necessitat de far un trabalh de « restauracion ».

Apareis aquí l'oposicion qu'analisava Rogièr Teulat a la fin del sègle XX dins son libre Uèi l'Occitan (1985, pagina 99). I a d'un costat la volontat dels uns de favorizar una normalizacion maximalista fondada sus l'espandi lingüistic mai larg, e de l'autre lo desir de manténer de particularitats localas via una normalizacion minimalista, particularista.

En 2018 una tala oposicion es encara pro fòrta e sufís a enebir tota recuperacion seriosa. Las accions de cadun semblan de se justificar en foncion de critèris locals. Las causidas, mai o mens seriosas, fachas a l'escrich o a l'oral, ne son lo rebat. En consequéncia la lenga de referéncia dels occitans demòra lo francés. Lor lenga ven, jogina, passatemps, aquí ont debriá èsser un referent, una bandièra, un estandard.

Per Antonin Perbòsc, de demorar sistematicament ligat a de critèris geografics que venon mejan de localizacion del locutor, apareis coma contraproductiu, una empacha al desvolopament de la lenga e a son restabliment. Afirma son estacament a una lenga dubèrta, normada en coerencia amb son passat, dubèrta a tot l'espandi occitan. Son ambicion es de la tornar veire occupar sa foncion de lenga d'usatge a totes los nivèls : usatge quotidian, administratif, tecnic e literari. Per aquò, una forma referenciala li sembla indispensabla.

Es clarament, per tornar prener la classificacion de Rogièr Teulat, del costat dels « maximalistes ». Notarem tanben que se posiciona clarament coma nacionalista occitan : « cal edificar la lenga nacionala d'Occitània ».

Torna sus l'importànça de mestrejar sa lenga, sol biais de « comuniar amb sa pensada », donc sus la necessitat de la trabalhar, d'aprene. Torna sul desvolopament, que constatava, de formas de lenga individuala, privada, d'idiolèctes, que d'un biais autoritari mascan sovent una incompeténcia del locutor o de l'autor.

Opausa d'un costat los « rimaires de cloquièr » e los que coma el vòlon dubrir a la lenga totes los tipes de comunicacion. Plaça avant las particularitats dialectalas, la lenga, dins tot son espandi geografic e istoric.

Las siás reflexions, oblidadas o defugidas per una part importanta dels actors de l'occitanisme modèrne demòran, un sègle pus tard, d'actualitat. Florian Vernet en 2016 tornava sus aquel punt (de legir aquí lo sieu punt de vista).

L'ortografia es estada modernizada.

Fuòc nòu

Mentre que la maja part dels escrivans occitans contunhan a sègres los caminòls que menan al cloquièr vesin al luòc de la granda estrada que mena a Roma ! – non, tot camin mena pas a Roma –, los uns an usant del provençal mistralenc, los autres en jargonant dins lors parlars populars mai o mens espurgats, qualques felibres començan a comprendre que cal faire autra causa que tot aquò per lo salvament.

Per l'hono deu pays sostengue
E per sa dignitat mantengue,

coma dis Pèir de Garròs, lo vertadièr precursor de la Renaissença occitana, èra benlèu bon, en prim luòc, d'espurgar, de restaurar coma s'es fach cadun dels parlars locals ; mas un jorn deviá venir ont aquela òbra se demostrariá preliminària, non bastanta, pels mens vista-corts. Los restauraires serioses dels parlars populars se son apercebuts que la lenga d'Òc es en realitat unenca ; que, tras las deformancions qu'a subidas en sèt sègles de descasença, una granda part de sas formas e de sos vocables an escapat al abastardiment, se son servats dins un o l'autre dels terraires, e qu'amb los tròçes escampilhats que son sempre bloses es possibles, non pas de faire reviure la lenga classica dels trobadors, mas d'auçar a la vida literària la lenga Occitana tala que s'es facha en una evolucion naturala a la quala n'a faltat que l'accion dels escrivans nacionals per l'assegurar, la regularizar, la fortificar, l'espandir e l'illustrar.

Las vertats caminan siaudament ; mas un còp aviadas, cap de trabuc las pòt empachar de córrer. Nos brembam del temps ont l'òbra d'August Forès passava per l'òbra sabentassa d'un esperit destimborlat. Forès siaguèt, de segur, gaire legit de son vivent. Pr'aquò, es gaireben dins sa lenga qu'escrivon ara los mendres felibres lengadocians, en botan al despart de rares retardataris que ne son encara a la lenga e a la grafia de Jansemin. Cresèm saber que l'afogat trobaire dels Cants del Soulelh, benlèu al ausiment aimat del dòls e clar parlar de Dulciorela, d'aquel montpelherenc qu'a tant pauc a cambiar a sa grafia per devenir un dels mai bloses tiples de l'occitan literari, aviá pensat a la restauracion de la lenga d'Òc tala qu'avèm ensajat de l'asermar a Mont-Segur, sens degalhar lo temps a cantar nòstras teorias sus las teuladas, en nos contentant, simplament e pacientament, de las botar en òbra. Mantuns nos an acusats de voler reviscolar una lenga mòrta o tot al mens de fargar una lenga tròp arcaïca, de « restacar de fuèlhas secas a la branca d'ont son casudas ». Nos agrada pas, per ara, de lor respondre autrament que per nòstra òbra meteissa e per la boca dels qu'an sachut veire o entreveire la tòca de nòstres esperfòrts.

Gaireben totas las revistas d'Òc an gardat sus aquò un silenci... temeruc ? arnhós ? prudent ? Qual o sap ?... Pr'aquò, un dels gropament los mai vivents del Felibrige, l'Escòla Gaston-Febus, s'es nagaire botat en bolega coma un bornat afric d'eissamar, ont s'es trobat, ça que la, un folquet de paurucas abelhas que son per lo laissa m'estar. Un escolan a parlat de « retablir les consonnes qui existaient dans le vieux béarnais », d'escriure car, mar, pagar, flour, pan, man, camin, e a ausat dire que los trobaires an tòrt de faire rimar blous, flours e biulouns. Aquela grafia, apond l'autor, « n'a rien de révolutionnaire. Elle laisse à peu de chose près la langue moderne telle qu'elle est, mais elle lui donne dans l'écriture plus d'unité, la rend plus rationnelle, plus littéraire, et, dans la poésie, plus parfaite »¹. Dis encara : « On ne saurait parler et écrire correctement une langue si on ne l'a préalablement assise et fixé sur une base solide, si on lui a donné une forme à peu près immuable qui fasse autorité »¹. E encara : « Debisa coum at hé lou puble qu'ey hère beroy, mès nou cau pas seguir-u, au puble, quoan s'engane à pèg, lou praube d'eth. Nous, lous qui escribèm, qu'èm aqui, é arrey mey, enta ensenha-u, ta coundusi-u é ta-u manténi lou debisa toustem blous é toustem s'ou dret cami »¹. Un autre dis : « La loengue ue que sera coumprese dou poble, e coumprese en touts lous parsâs, permou que sera hèite de tous lous sous-dialectes »². Lo bèl trobaire Camelat, – qu'a plan a se faire perdonar, el qu'a abandonat l'a clasic, mantengut sens entec dins lo parlar popular dels parçans montanhòls de la Bigòrra, per adoptar l'e dels bearneses (Cf. sos dos libres : Et Piu-Piu dera me Laguta e Beline) – reconeis que « nou y ha que las lengues ûes dens la maye partide dous mouts e de la conjuguesou dous berbes qui soun estudiades per lou mounde sapién »³, çò qu'ariá escrich : « Nou y ha que las lenguas ûas dens la maya partida, etc. » al temps ont i èra pas encara venguda aquela marrida idèa que lo parlar de son vilatjòt d'Arrens a mens d'autoritat que lo de la vila de Pau. Bernard Sarrieu, dins un bon article de la Terro d'Oc (agost 1904), nos balha una mecha aprobacion, « à la condition seulement de s'arranger pour ne pas perdre l'appui des dialectes vivants, d'éviter en conséquence les archaïsmes, de se faire une langue aussi simple et aussi claire que possible. » Sèm d'acòrdi mai que non cresètz, amic Serrieu.

Melhor encara que los Occitans que venèm de mencionar, de nombroses Catalans, e subretot Jozep Aladern, l'autor del Grand Diccionari popular de la Llengua catalana en cors de publicacion, dont lo laus nos a botat tròp personalament en causa per que raportèm aicí sas paraulas, an comprés que la vertadièra tòca es l'unificacion de la lenga, e non pas la restauracion partidenca e artificiala d'un de sos dialèctes.

Un pòple pòt pas se contentat d'exprimir sa pensada en d'innombrables parlars. Los parlars populars, espelissons galhardas mas asalvatgidas d'una lenga en descazensa, an una fin naturala : es de s'escartar pauc a pauc de la lenga-maire, de s'abastardir de mai en mai. D'un costat, lo pòple laissa s'apaurir son lengatge en restrenhent lo vocabulari als sols besonhs locals ; del autre, après aquel apauriment dont patís a un moment donat, lo pòple augmenta lo vocabulari en manlevant de novèls mots a la lenga oficiala. Dire : « Cal conservar los parlars populars », es pas bastant ; dire : « Cal espurgar los parlars populars », es pas pro encara. Amb aquò, mantendretz un pauc de la lenga reirala, se volètz ; mas n'auretz jamai, atal, aquela lenga qu'escampilhada tròç per tròç, e non la lenga integrala. Cal conservar e espurgar los parlars populars, non pas per los mantenir incomplets coma son, mas per faire servir çò que cadun a gardat de franc a la restauracion completat, integrala, de la lenga d'Òc. Nòstres parlars s'auçaràn a la dignitat de lenga a la condicion de se completar, non pas en manlevant çò que lor manca al francés, mas en reprenguent los mots occitans qu'an perduts e que se son servats dins d'autres terraires occitans.

I de felibres que pòdon pas sofrir d'entendre dire dels parlars occitans : « Ce sont des patois ». Dins la boca de fòrça Francimants, cal reconeisse qu'aquelas paraulas son de necitge autant que de mesprés ; mas son qu'a mitat fòravertadièras. La vertat, es qu'aviam una lenga, e qu'aquela s'es abastardida en parlars locals. Cadun d'aquels parlars demòra una lenga, se tant volètz, mas en tot cas una lenga incompleta. De qual biais la completar ? Cal tornar a la lenga – o, per melhor dire, cal fargar la lenga novèla, la lenga occitana viventa de nòstre temps, per la fusion de totes los elements utilizables conservats dins los parlars populars.

Aquela òbra, pensam pas que pògue èstre ni que dive èstre l'òbra d'un òme, aquel òme foguèsse la Dante o Mistral ; pòt e deu èstre l'òbra comuna de totes los escrivans occitans.

N'avèm donc pas la pretencion de creire qu'avèm resolgut la question ; avèm pausat e botat en aplicacion de principes que nos semblan bons : aquí tot. Aqueles principes consistan :

a adoptar la grafia classica dels trobadors, en la simplificant ;
a remontar a las vertadièras sòrgas occitanas, en n'emplegant, pr'aquò, los vocables ancians que dins lo cas ont son estats mantenguts per un o l'autre dels parlars actuals, o dins los cas ont defaltan los bons vocables modèrnes ;
a bandir totes los mots franceses qu'an pres la plaça dels mots occitans avalits dins tal terraire, mas conservats dins un autre ;
a crear de mots novèls, en los trasents autant que se pòt dels parlar popularis, e en segond de las lengas que son, dins lo passat o dins lo present, sòrres de la nòstra.

Enfin, la pensada que deu aviar totes los esperfòrts dins l'aplicacion d'aquels principis, es que cal obrar amb los parlars populars, e que cal obrar amb l'anma del pòple ; es que l'escrivan occitan deu partir del parlar del pòple d'ara, per retrobar, tras los sègles e los terraires, la lenga de las generacions passadas, renosar la cadena que liga los vius als mòrts. Se pòt dire qu'amb los parlars actuals tals que son, en prenguent quora dins un terraire quora dins l'autre las formas blosas que s'i son servadas, se pòt escriure una lenga que, facha de mots totes vivents, serà ni mai ni mens la lenga dels trobadors tala o pauc se'n manca que seriá se s'èra mantenguda coma lenga literària. Es justament aquí çò que cal faire.

Sabèm plan qu'aquò es tot lo contrari de çò que s'es fach dusca ara. Los felibres son estats mai que mai de rimaires de cloquièr. Lo pòple es portat a se trufar de tot parlar qu'es pas, mot per mot, lo de son vilatge, e aquí perque los felibres se son gardats coma de la ronha de cambiar quicòm al parlar de lor vilatge. E, segur, es pas tota vana, aquela literatura de cloquièr. Lo ben que pòt faire, dins son rodelet, es qualque còp grand : es de mercés a ela que los pacans qu'an agut la bonaürança de veire se levar sus lor tèrra un bèl trobaire an conescut lo gaug de comuniar amb sa pensada, gaug que n'auriám jamai conescut plenament en legiguent las mai belas òbras francesas. Mas lo mai grand trobaire escrivent dins lo parlar de son vilatge, qual lo legirà fòra de son terraire, se botatz a despart los rares felibres qu'an pro de cultura per comprendre totes los parlars d'Occitània ? Que se mantengue, aquela literatura de cloquièr, dont n'avèm volgut mostrar que lo bon costat : i vesèm pas de mal, en esperant melhor ; mas pensam qu'al dessús dels parlars populars e de la literatura populara cal edificar la lenga nacionala d'Occitània, la granda literatura occitana. Aquí lo fuòc nòu que volèm alucar al foguièr de la Patria reviscolada amb totes los fuòcs de pastres qu'an servat las belugas sacradas, qu'an mai d'un còp flambejat en elhausencs brandals, mas que, soma tota, an fach mai de fum que de lum.

Nos fa donc gaug de parlar d'un Occitan qu'al fuòc nòu, un dels primièrs, a volgut portar sa busca e son buf, de tota son anma.

Los Ninarèls de Paul Rejin son « sièis jonglariás en pròsa per revirar dins lo pairal vèrb dels trobadors la stornello italian ».

Paul Rejin a comprés que la musica e la poesia popularas son de bèlas sòrgas de renovacion per l'Art. Las melodias qu'a compausadas a l'imitacion del stornello son afogadas, belugantas, mannadas, còrprenentas de fòrça e de gràcias, coma mantas autras que coneisèm del autor. Mas es del escrivan, e non del musician, que vòlem parlar aicí.

Dins lo poèmi qu'a botat en cap de son libre, Paul Rejin nos dona las rasons de las reformas lingüisticas qu'a fachas per escriure en « lenga d'Òc linsament restornada ». Gaireben totas las reformas preconizadas per el son las nòstras. Per radicalas qu'aquestas sián estadas trobadas, aicí-ne al mens un que las a pas trobadas pro radicalas ! Coneisèm pro l'autor per saber que ten mens al laus qu'a la critica franca, e es subretot de çò que nos desompartís que parlarem a prepaus de sos Ninarèls.

Pro rares son los escrivans que coneisson coma el la lenga clasica, la lenga escricha. Çò que li manca, es, d'a vegadas, de se sometre a las leis foneticas que lo pòple sièg, sens las aver apresas, dins la formacion de son vocabulari ; çò que li manca, es benlèu de saber à fons un parlar popular vivent, condicion necita subre totas per faire òbra viventa. Fòrça mots sabents, – sovent plan trobats, mas sovent tròp forencs –, mirgalhan sa pròsa artistica, expresiva, tindanta, saborosa – pròsa finament ritmada a l'endevenença de la melodia –, que se complai en foscas viraduras, en fadorlencs amagatals ont, d'a vegadas, cal tròp pescar a la man-tasta l'idèa entrevista e fugisenta. Granda pèca fariá l'autor s'atemprava pas la fòga e lo descabestrament de sa fantasiá tras los vocabularis mòrts o forencs. Nòstra vertadièra lenga, o tornam dire, es gaireben tota viventa dins nòstres terraires : es aquí, suls pòts dels pacans, que cal anar culir los mots tombats al debrembièr.

Cal dire que Paul Rejin a vist, tot al mens en teoria, ont son los decs qu'a, ça que la, tròp sovent franquits ; mas – coma los decs entre las Nòrmas e las Fantasias retipan en res las barradisas ortencas –, çò qu'es malaisat, es de veire lo moment ont las cabras sautan l'òrt. I a tròp d'arbitrari dins la lenga de Paul Rejjin – e çò que caracteriza aquel arbitrari, es d'èstre rasonat, individualist, autoritari, e per còp antitradicional. L'autor escriu livre, trovaire, ovra, prova ; pren als Catalans l'article el... Tot aquel arbitrari es simbolizat en cap d'òbra per aquel mot de Rejin, deformacion anormala de son nom bèlament occitan de Rei. Crei trobar sa justificacion en citant, a la fin de sas provas, aquestas regas : « Subre el miu nom « ... Et Claude Regin, évèque d'Oloron (1566), reconnus hérétiques... » (Journal L'Action du 20 juillet 1904.) » Se pòt qu'un se siá apelat Rejin ; mas Rei pòt se cambiar en rejin que per un desplacament del accent tonic contrari a de leis foneticas inconegudas dels sabents en us del sègles setsenc, mas plan conescudas d'aquesta ora, e que lo pòple, sempre, a respectadas talament plan, guidat per son sol èime tradicionenc, que s'es rarament enganat.

Per çò qu'es de manlevar de mots a las lengas soralas, òc, la lenga d'Òc a perdut, dempuèi sa periòda classica, fòrça mots qu'èran comun als escrivans catalans (per nomentar qu'aqueles) e als nòstres, e mantuns d'aqueles mots se son servats dins los parlars de delà monts, e es vertat qu'en les reprenguent reprenèm que çò nòstre ; solament, pensam que, pr'abans de manlevar al vesin, l'òm deu plan furgar dusca al fons de son falset...

Amb tot aquò, aqueles Ninarèls anonçan una òbra originala, bateganta de fervor occitana, la d'un esperit ausard e ardorós. Es lo primièr pas d'un jovent, qu'a donc un long camin davant el.

Paures que sèm ! jovents o madurs, podèm nos desaviar per mants caminòls abans de trobar lo drech camin. Caminem ! obrem ! Coma dis lo provèrbi, non s'engana jamai lo que fa que se gratar las onglas.

Antonin Perbòsc

Nòtas :

¹ Al-Cartero - Reclams de Biarn - Agost - 1903
² Id. - Ib. - Mars - 1902
³ Reclams de Biarn - 1903

Sorsa de l'article : revista Mont-Segur, n°11 e n° 12, 1904. Ortografia modernizada.