A l'escasença del XIen congrès de l'AIEO en 2014, Joan-Ives Casanòva balhèt un conferéncia titolada : Mirau de l'escritura e escritura dau mirau : la literatura occitana de uei. En conclusion presentava d'« autreis asuelhs » per la literatura occitana. Tornam editar çai-jos lo tèxt. Sorsa : actes del congrès publicats en 2017.
D’autreis asuelhs
Existisson lei formas d'una literatura en camin aut, exigenta e inserida dins l'ample de la lenga, existís un autre camin que mai d'un escrivan endralha, aürosament. Existís un autre occitan que la representacion patesejanta ò la lenga pedagogizada. Aqueu camin se pasta de literatura e de totei lei possibilitats de la lenga : s'inserís l'escrivan dins una tradicion, la refusa, la contèsta, mai la coneis que per la contestar la fau conéisser, participa a la bastison d'una paraula, generalament aquela dei mòrts. Aquelei mòrts occitans, intims e collectius, lei mòrts biologics que son estats tanben de mòrts culturaus, enebissent in se sa pròpria cultura, n'i a a bodre dins l'Occitània passada e presenta per que l'escrivan ensage de li acordar sa paraula. Coma o pensa mai d'un escrivan, dempuei Proust, Faulkner e encara d'Arbaud, l'escritura seriá lo mejan de retrobar un ligam esperdut tras lo temps entre passat e present, entre lei vius e lei mòrts, de daverar ansin un autre temps ont lo passat seriá quasiment pas passat, eternalament escrincelat dins lo present, naturant una tristesa e un langui de còps dolorós, per fin de reviudar dins l'espaci nòu de la pagina leis imatges d'una autra vida, aligança de dos monds que leis auriam pogut creire desseparats, mai que jason au cròs dei paraulas : païsatges, lenga, caras, siloetas en riba d'un flume que la pagina e lo libre ne forman lo mond vertadier, lo logos inevitable. Siáu d'aquelei que pensan que la literatura parla tant ai vius coma ai mòrts, estranha idèa bensai, mai idèa testarda que la literatura occitana deuriá prene en compte : auriá fin finala de venir totalament barresiana – d’evidéncia pensant aquela idèa – e d'acceptar, tot en la contestant, la pensada transcendentala de la Tèrra e dei Mòrts. D'aqueste ponch de vista, la literatura occitana que temptava de defugir coma la pèsta dins leis annadas 50 e 60 l'influéncia de Barrès, auriá pogut endralhar aqueu camin d'un biais assegurat en lo renovelant e en lo contestant. Es pas estat fach, sota l'accion de quauqueis escrivans qu'an ensajat de trobar una autra senda, mai aquela dralha demandava e demanda un investiment màger dins la lenga que pauc d'escrivans ne son capables. La tradicion felibrenca a pas capitat de realizar literàriament l'aligança entre l'espaci e lo temps simbolizada per la votz dei mòrts que contunhan de parlar enfra lei paraulas, a pas capitat dins son ensems levat evidentament quauqueis òbras màgers coma aquelei de D’Arbaud e de Delavouët. La teoria de Barrès es que l'adornament d'una representacion ben mai anciana, eiretada de l'Antiquitat, aquela dau ligam necite entre la tèrra e leis òmes, revelat per un camin esiodic perseguit dins leis òbras virgilianas. La literatura occitana participa a l'elaboracion e a l'expression d'aqueu ligam, en se fondent sus sa situacion particulara que i apond la lenga coma referéncia de paraula e d'identitat. La tèrra-maire, la lenga e leis òmes forman un triangle que la literatura d'en plen s'i apiela, situacion de l'òme dins lo mond. Es que fau defugir aqueu triangle ? O fau defugir quand es privatiu de libertat per l'escrivan, quand l'imposicion tematica e lingüistica empacha la naissença d'un tèxt literari autre. Se pòt tanben lo renovelar, s'i acarar, e ne faire autra causa que lo repepiatge nostalgic dei temps passats. Barrès a donc donat amb La Tèrra e lei Mòrts una version d'aqueu ligam entre vius e mòrts, coma Proust o faguèt a son biais, coma tant d'autres an ensajat d'o faire, Mistral bèu primier que se pòt legir Lou Pouèmo dóu Rose d'aqueste biais. La preséncia de còps desparaulabla d'aquela ligason essenciala entre passat e present, espaci e temps, çò viu e çò mòrt, d'aparéncia, se retròba dins quauquei racòntes de Verd Paradís de Max Roqueta, dins L'Enterrament a Sabres de Manciet ò l'ensems dei Pouèmo de Mas-Felipe Delavouët, òbras que son pas estadas vertadierament seguidas. Tròba per ieu, fòra de la literatura occitana, son compliment exemplar dins As I Lay Dying de William Faulkner, e mai particularament dins lo monològ d'Addie, la maire mòrta. Lausar un passat fantasmatic e una lenga sublimada perqué pas, mai dins la gèsta granda de la lenga retrobada e pas dins l'estequiment linguistic qu'o pòt pas permetre. La literatura se bastiriá ansin sus una paraula abandonada, la levariá de tèrra, e ne fariá autra causa que la mostrança d'un imatge nostalgic. Es dificil, mai possible.
L'escrivan occitan inserit e installat dins la lenga deuriá obrar dins la complexitat, l'acarar, la traversar la lenga coma l'enoncièt lo poèta Paul Celan, la tòrcer, l'amanelar, la brigalhar se vòu, mai ne faire autra causa qu'un produch de consomacion per una societat listelada, desperbocada. Ai mai d'un còp afortit mon prepaus estetic e estilistic e ma preferéncia per lo periòde, çò que me mena a l'escritura d'una sintaxi estirada, frasas lòngas, mai periòde essenciau. Se tracta per ieu de perseguir l'idèa e l'imatge acompanhats dei digressions evidentas que i son estacadas. Es mon prètzfach, l'impausi a degun de segur, e m'agrada sovent de legir de pròsa ò de poesia que semblan de ges de biais a çò qu'escrivi, aürosament. L'escritura es un mirau, mai se saup que Narcís i es tombat. A passat per ieu lo temps d'anar culhir de « flour de glaujo ».
Aquela literatura deuriá tanben defugir leis embroncas dau felibrisme e de l'occitanisme, de l'estacament militant, que l'escritura se pòt pas, pròva n'es estada donada dempuei fòrça temps, se madurar a l'ombra dei convenéncias e deis ordenanças divèrsas. Un grand occitanista e un grand escrivan, Robèrt Lafont, mostrèt lo camin : a totjorn insistit sus la libertat granda de l'escrivan, sus sa libertat interiora e la gèsta de la lenga. Una literatura deu ansin defugir leis empachas dau populisme – escriure per lo « pòble » occitan, que vòu dire ? –, de l'escritura programada per d'autres, la mena de pedagogisme ont, de còps que i a, s'es ennitada.
Acabarai en citant un poèta catalan, Pere Gimferrer. Aquela discutida, lei Catalans l'an aguda a prepaus de la nòrma e de seis influéncias sus la matèria pròpria dau catalan, i a ja mai de trenta ans. Dins son Dietari de 1979 (Gimferrer 1981 : 94), escriu :
Què vol dir, exactament, escriure en català ? No diem – i ho diem amb tota la raó, sens dubte – que escrivim en català perquè parlem en català ? L'argument de l'autenticitat idiomàtica personal admetria matisos : el normal és escriure en la llengua que es parla, però hi ha persones que en parlen més d'una.
Per un escrivan occitan, es encara mai complicat : escriu dins una lenga que parla – e ne parla mai d’una –, dins una environa que n'utiliza, majoritàriament, una autra, levat per quauquei situacions singularas. La sola solucion per s'apoderar de tot l'occitan, es de posar una lenga auta dins lei libres e la paraula que rèsta a sa disposicion, de s'installar dins la lenga de son escritura, que son còs venga, d'un biais ò d'un autre, lo còs de sa lenga e de seis òbras.
Joan-Ives Casanòva
(extrach dels actes del XIen congrès de l'AIEO, pagina 46)
