Detalh de la cobèrta de l'edicion de pòcha del libre L'épopée cathare
En 1970 editat per Privat a Tolosa sortissiá lo primièr tòme del libre de Michel Roquebert, L'épopée cathare. La redaccion de la revista Viure dins lo numèro 23 presentava lo libre.
L'epopèa catara
« Les amibitions de ce livre sont infiniment plus modestes que ses dimensions pourraient le laisser supposer. Le conflit qui se déclencha en 1209 sur la terre occitane et dont l'enjeu fut la destruction ou la survie de l'hérésie cathare eut pour conséquence, après soixante années marquées par des alternances de guerre et de paix, le rattachement de cette même terre au domaine royal français. Cet ouvrage n'a d'autre but que de reconstituer la genèse et l'éclatement de ce conflit depuis l'avènement au trône pontifical en 1198 de celui qui le suscita, Innocent III, jusqu'à cette première sanction de la conquête que furent les statuts promulgués à Pamiers en décembre 1212 par le chef des armées croisées, Simon de Montfort. »
Aquí, segon Miquèl Roquebert, las ambicions e la tòca d'aquel libre monumental, dins totes los sentits de la paraula, L'Epopée cathare (1198-1212, l'invasion), paregut en 1970 en çò de Privat a Tolosa.
Libre d'una importància màger a nòstre vejaire, per mantunas rasons que seriá trop long de las espepissar aicí pel menut : per çò que nos liura del passat occitan, un passat encara mal conegut (!), per çò que nos ensenha al nivèl mai general sus las embrolhas de l'istòria, la que se fa uèi, tant coma la d'autre còp, per çò que nos fa endevinhar tanben de las dificultats de comprene un temps, un país... Amb aquò nos a semblat de bon de donar la paraula al quite autor del libre : las qualques paginas que seguisson son pas que lo rebat d'un debat animat a la fin de 1970 per Miquèl Roquebert a Montpelhièr, amb l'ajuda d'Ives Roqueta e de Robèrt Lafont. Debat apassionant, ric, tan ric que siám estats forçats de causir. Los problèmas joslevats foguèron nombroses que se'n parla pas aicí mas qu'es necessari de los mençonar, seriá pas qu'a la lèsta : aital lo ròtle jogat per Domenge (cf. lo capitol 12 del libre : Saint Dominique), la question de l'espandiment del catarisme en país occitan al moment que la crosada se desencadenèt, emai totas las compausantas socialas e economicas d'un conflicte que restontiguèt al dintre de tota una societat...
Miquèl Roquebert, o cal dire, meteguèt gaireben quatorze annadas per escriure aquel libre, que deu èstre seguit d'un autre... Quatorze annadas, la chifra pot espantar, mas es pas que la consequéncia d'una abséncia espantanta ela tanben de recèrcas sus lo subjècte : « Se foguèsse estat universitari, afortiguèt Roquebert, auriái pas escrich aquel libre : auriái pas fach una istòria evenemenciala, que totes mos confraires m'aurián tustat dessus ! Auriái estudiadas las estructuras, la societat... Òm quita pas d'escriure a prepaus de la Crosada, mas òm se servís totjorn d'un material documentari qu'a pas cambiat dempuèi Belperron (La Croisade contre les Albigeois et l'union du Languedoc à la France, publicat en 1942). Ai recampat totes los registres de l'Inquisicion, es a dire 7 000 interrogatòris ; i a mai de cent ans que son coneguts, mas èran pas jamais estats estudiats coma ieu o ai fach. Dins lo detalh. E i a un molon de causas, evidentament, que demòran de dire... »
Demest tot çò que las recèrcas de Roquebert nos aprenon, avèm causit mai que mai çò que tòca als rapòrts entre los envasissèires e lo país conquistat, a la quita sorsa d'aqueles ensems qu'èran per venir de nacions. Question entrepachosa se n'i a, mas que i podèm ara veire un pauc mai clar. E aquí mai lo metòde de l'istorian, l'agach portat sus la matèria istorica foguèt decisiu : « per çò qu'es del ponch de vista global, de l'agach que caliá getar sus aquela istòria, devi dire que i a un libre que m'a guidat, Sur la France de Lafont. Es força simple : ai refusat clar lo ponch de vista finalista. Ai jamai cercat a progetar l'ensenhament dels eveniments a venir sus lo moment qu'estudiavi ; quand me venon dire qu'ai facha una istòria d'un ponch de vista occitan, per ieu, aquò vòl dire que l'ai facha sens saber çò que se passariá après. Lo ponch de vista d'una istòria dobèrta. »
Aquela idèa d'una istòria dobèrta, aquí dobèrta dins lo passat, mas se pòt tanben envisatjar una istòria dobèrta dins lo temps d'ara, cap a deman, cresèm qu'es pas solament un principi, un prefaci, mas una arma, a condicion de se'n servir condrechament, dins l'estudi saique, mas tanben dins l'accion, e dins l'accion la mai quotidiana. I tornarem.
*
Avèm apondudas qualques nòtas als tèxtes publicats. An pas d'autre objècte que de precisa de ponchs que l'anar de la paraula permetiá pas d'esclargir.
Presa de paraula d'Ives Roqueta
A ieu, i a doas causas dins aquel libre que m'interèssan fòrça : primièr – e i donas una granda importància – es aquel tractat de non-agression, abans la crosada, un tractat d'ajuda mutuala que realiza davant la menaça de Crosada l'unitat politica pan-occitana, a Milhau1. Segondament, a mon vejaire almens, la lectura, o puslèu la re-lectura de l'istòria que se pòt faire a travèrs los tractats de Pàmias2.
Primièr òm se maina qu'aquela nacion occitana, que tot lo mond diguèron qu'existissiá pas, davant las amenaças, aquela nacion se definís en tèrme aragonés, es a dire catalan, es a dire occitan – lenga parièra, cultura parièra, los trobadors que van d'un costat e de l'autre (...) De matin encara aprenguèri a Besièrs que los Josieus de la vila èran partits amb Trencavèl per anar a Girona, en Catalonha ! Catalonha, qu'es lo bastion de la crestientat ortodòxa – Pèire II lo Catolic – ont Ventura pròva que i a un seriós implantament catar ! Catalonha ont los Josieus de Besièrs, coma disiái, van se refugiar amb son argent quand senton que la situacion ven marrida... Tot aquò vòl dire : que i a clarament, negre sus blanc, una nacion pausada, benlèu pas en tèrmes politics coma o diriàm, mas qu'es ja en camin. Tot aquel mond sabon que Montpelhièr, Gerona, etc... aquò's parièr ! Los Franceses, eles, per de que an una frontièra traçada per Loís XIV al Tractat dels Pirinèus refusan generalament aquela nacion occitana que seriá estada « catalana », digam, çò qu'a pas cap de sens : la capitala, al luòc d'èstre Tolosa, seriá estada Barcelona, o, al piéger, la suseranetat se seriá transportada dins dos luòcs occitans diferents. Alara aquí, cada còp que parlas d'aquò, te trapas davant de mentalitats francesas que refusan lo drech per n'autres d'èstre venguts espanhòls a un moment que te i avié pas cap d'Espanha...
E puèi i a Pàmias. Quand veses arribar a Pàmias, d'un biais tot plen coerent, un ensemble de tèxtes legals que definisson lo liquidament de la feudalitat occitana e lo passatge, pel biais dels maridatges – tot es previst, e mai i a despossession de las femnas, que son encara mèstres de son país – dels bens al profiech d'una feudalitat estrangièra, aquí francesa, òm pòt pas se demandar : cossí en quatre annadas t'aguèron lo temps de faire la guèrra coma de religioses (van escafar los erètges), de passar a la guèrra politica, puèi mai de se fornir tot l'armament juridic ? Ieu me sembla que se – e es per aquò que cresi que lo libre de Roquebert dobrís l'avenir – òm se demanda coma s'es fach que son arribats a tot aquò, la rason n'es que, tre la debuta, ren foguèt pas mes de costat : tot podiá arribar... E aquí cal cercar.
O torni dire : per ieu i a pas d'embrolha, s'enganan pas, quand van a Milhau per signar aquel pache d'assisténcia mutuala, sus çò que los espèra. Çò que los recampa, aquò's çò qu'es pausat pels autres al cap de la primièra Victòria. Aquí i a quicòm que te fa soscar !
E puèi siám a un moment istoric fòrça important. Teoricament lo poder politic es entre las mans de la noblesa, mas la fòrça materiala d'intervencion, ela, es entre las mans d'una borgesiá que monta, mas qu'a pas lo poder politic. Que pòt pas jamai tractar. Ieu, per simplificar fòrça, mas fa pas ren, aquò me fa pensar a la guèrra d'Espanha. As una borgesiá que ten lo poder politic, mas un poder politic qu'es pas que virtual : la classa qu'es a mand de prene lo poder, mas que l'a pas encara, aquò's lo proletariat espanhòl. Alara a aquel moment, i a un fenomèn que vòl que l'envasissèire, que siá la fascista Franco o Simon de Montfòrt, arriba dins un terren qu'es ja poirit.
Presa de paraula de Miquèl Roquebert
Fa pas de dobte que i aguèt conflicte entre l'arribada de l'armada dels envasissèires e la montada del panoccitanisme. Per prene un image simple, la Crosada s'es pas deversada dins lo país coma una ondada que ven morir sus una plaja, mas es arribada coma un corrent que ne rescontra un autre la montada del panoccitanisme, la naissença de l'Estat occitano-catalan. Al sègle XII, i aguèt tot de long una guèrra jamai acabada entre Tolosa e Catalonha, tot lo mond o sabon. Aquela guèrra afavorizèt la division politica d'Occitània : los vassals prenián partit per l'un o per l'autre al grat de sos interesses del moment... Del temps de Ramon V e Amfòs II. E puèi gaireben al meteis moment lo tròne aragonés e lo tròne comtal de Tolosa càmbian de titulari : arriban Ramon VI e Pèire II. E cal mençonar tanben lo ròtle jogat per lo Comte de Comenge, Bernat IV, qu'aviá pas pogut téner la plaça que voliá dusca a aquel moment. E el s'emplega a faire arrestar aquela guèrra entre Tolosa e Barcelona. Se vei de pertot, cada còp que i a la possibilitat de faire quicòm dins lo sens de l'unitat. Concretament, aquò se traduís per de maridatges, coma aquò se fasiá d'aquel temps. Ramon VI e Ramon VII esposèron doas sòrres de Pèire II, çò qu'agradèt pas a la Glèisa...
E puèi tot lo mond sabián qu'en abril de 1204 Pèire II aviá eretat de Provença e de Gavaudan. A aquel moment, a besonh d'argent per anar se faire coronar a Roma per lo papa : a Milhau met en gatge amb Ramon VI Gavaudan e Milhau. Aquel acte es plan conegut. Mas en legissent Ventura, trapèri dins una nòta qu'a Milhau un tractat èra estat passat entre Ramon VI e Pèire II. Donava puèi la referéncia als archius de la corona d'Aragon. Pas mai. Aquò me tafurèt. Sembla que Ventura legiguèt pas lo tèxte. Benlèu qu'es dificil de trapar. Cerquèri. E per astre trapèri aquel tèxte éditat dins un obratge francés en 1926, un recuèlh dels actes d'Amfòs II de Provença, lo fraire de Pèire II3.
Es un acte d'assisténcia mutuala contra tot òme al mond passat per Amfòs II de Provença, Pèire II e Ramon VI. I a saique de resèrvas d'òrdre feudal (Pèire II intervendrà pas se Ramon VI e lo rei d'Ongaria se fan la guèrra, perque lo rei d'Ongaria es son conhat...). Aquò's estonant. O puslèu non ; aquò va dins lo sens de tot çò que sabèm que se passava d'aquel temps entre Tolosa e Barcelona.
Lo ròtle de Pèire II es de remarca : lo papa ditz a Pèire II : « Totes los bens dels erètges que voldretz prene, son vòstres ». E Pèire II al luòc de jogar la carta de la violéncia amb las tèrras del nòrd dels Pirenèus, respond que vòl un castèl ont i a d'erètges del costat d'Albi. N'i aviá de centenats coma aquò. Pèire II causís Lescura, qu'es possession del Sant Sèti ! Obesís al papa e fa de tòrt a cap de feudal del Miègjorn. Intervencion pro especiala. Pichòta causa, fòrça pichòta, mas que manca pas de significacion...
Autra causa : Pèire II pren de mesuras sevèras contra los erètges que podián se trapar dins sas tèrras. Mas dins lo meteis moment recampa a Carcassona una conferéncia contradictòria per s'assabentar sus çò qu'es l'eretgia... D'un costat, aital, caça totes los erètges d'en çò sieu, e de l'autre, tres o quatre meses après, aquela conferéncia d'informacion tot çò que i a de pacific ! Se vei : al sud dels Pirenèus Pèire II es per lo papa, al nòrd es plen de prevenéncia per la societat. Après pòt ben condemnar l'eretgia... La crosada, aquò's évident, venguèt coma una empacha a un movement pro entemenat, un movement d'unificacion.
Pro de temps amb l'intervencion del rei d'Aragon, tot lo mond en Occitània esperavan aquela intervencion. Es çò que ditz clar Guilhèm de Tudèla dins la primièra part de la Cançon de la Crosada, Guilhèm de Tudèla qu'es el de l'autre costat. Per que o diguèsse aital, caliá que la causa siá coneguda de totes.
Lo segond libre se dobrís sus genièr 1213, es a dire l'allegéncia de totas las tèrras occitanas a Pèire II. Sièis setmanas après los estatuts de Pàmias. A existit, aquel Estat panoccitan. Pas que nòu meses, mas existiguèt !
Presa de paraula de Robèrt Lafont
Òc ! en semplificant fòrça, i a ges de dobte que, en partir de 1150-1160, un cèrt nombre de comportaments socials apareisson en clar, que son tot al còp culturals, l'enduriment vertadièr d'una consciéncia occitana, e d'un autre costat l'arribada de la borgesiá al poder, mas al poder consular, es a dire un poder fòrça concrèt, dins lo quadre comunal, mas qu'es un poder refusat, coma o faguèt remarcar Roqueta. Per de qu'es tròp jove, refusat per lo drech feudal e refusat per lo drech canon, per tot çò que la Glèisa contraròtla.
E çò que mòstran ben las recèrcas de Ventura, es que aquel fenomèn es d'a fons articulat sus los Pirinèus. E los Josieus s'enganan pas, ni mai los Catars après 1209. Lo refugi es en tèrra d'Aragon. Cresi que aicí ! cal anar mai naut, estent que aquela nacion, que foguèt lo primièr image de la nacion, abans la nacion francesa, portada per la borgesiá, acomençava d'èstre sentida devèrs lo mitan del sègle XII. Tolosa e Barcelona se faguèron la guèrra per amòr que volián s'apoderar d'aquela nacion qu'èra a se fargar. Guerra pichòta, mai que s'esperlongava.
Als entorns de 1200, i a reversament. Mas aquí caldriá saber lo ròtle jogat per Baudoïn, que foguèt abalit a París e qu'èra aicí pèr prene la plaça de son ainat...4
Presa de paraula de Miquèl Roquebert
D'alhors i a una entrevista de Baudoïn amb Ramon VI. Mas aquí los cronicaires se taison. E se sap cossí los cronicaires sabon se tàiser quand i a quicòm que los entrepacha ! E es en seguida d'aquela entrevista que Baudoïn fa definitivament omenatge a Montfòrt. Aquí i a de causas que sabèm pas.
La question de la borgesiá es fòrça importanta. Òm se maina de quicòm : per lo periòde que nos intéressa, los dos solets endreches ont lo consolat aguèt drech a la paraula davant los crosats decidiguèt la resisténcia totala. A Besièrs e a Tolosa. Tot lo mond coneissián la responsa dels cònsols de Besièrs « Volèm pas que quicòm siá cambiat al nòstre govèrn ». A Tolosa, quand es demandat als cònsols de liurar los erètges, respondon : « Primièr n'avèm pas ; son totes estats cremats ; e puèi se nos los cal liurar, volèm que sián jutjats per un tribunal presidit per l'avèsque ». Los cònsols de Tolosa s'apièjan sus lo drech. Es pro significatiu...5
Amb aquela question de la borgesiá, nos enfrontam amb lo problèma de las estructuras socialas, problèma qu'ai pas estudiat se que de non quand n'aviái de besonh.
Nòtas
1 Cf. L'Epopée cathare, capitol 10, Pierre II le catholique, mai que mai, pp. 171 sqq., « l'axe Toulouse-Barcelone ».
2 Sus los estatuts de Pàmias, que definisson una vertadièra organizacion coloniala, cf. L'E.C., capítol 35, Les Statuts de Pamiers.
3 Cal dire un còp de mai l'importància dels estudis del catalan Jòrdi Ventura sus aquel problèma, especialament son libre ara classic sus Pere el catòlic i Simó de Montfort, ed. Aedos, Barcelona, 1960.
4 Baudoïn de Tolosa fraire de Ramon VI, filh de Constància de França, èra nascut del temps que sa maire se trobava a París en çò de son fraire lo rei de França Lois VI. Va a Tolosa pel primièr còp en 1194. Sembla que Montfòrt s'apiegèt sus una oposicion entre los dos fraires.
5 Per l'afaire de Besièrs, cf. L'E.C., capitol 17, Le sac de Béziers, mai que mai lo paragraf titolat « la résistance » (pp. 250 sqq.). Las paraulas dels cònsols de la vila son aital reportadas per Guilhèm de Tudèla dins la Cançon de la Crosada :
Ans dison que 's lairian negar e marsalea
Que ja sela paraula fos per lor autregea,
Ni no aurian del lor que valha una dinnea
Per que lor senhoria fos en autra camgea.
Per Tolosa, cf. capítol 29, Le premier siège de Toulouse.
