A l'escasença del XIen congrès de l'AIEO en 2014, Joan-Ives Casanòva balhèt un conferéncia titolada : Mirau de l'escritura e escritura dau mirau : la literatura occitana de uei. Tornam publicar aicí un extrach d'aquela dicha. Un tèxt en rompedura amb las visions sovent beatas, superficialas, pauc documentadas de la critica occitana. (Sorsa : actes del congrès publicat en 2017.)
S’installar dins la lenga
[...] Tota òbra literària consequenta necessita una inscripcion dau subjècte dins una lenga, inscripcion bastida en foncion de condicions biograficas. Aquela inscripcion dau subjècte es ligada a un investiment dins la lenga d'escritura, fins qu'aquesta lenga se caracterize per una singularitat que destria leis escrivans entre elei, en signe de reconeissença. L'inscripcion e l'investiment acompanhan un inseriment dins l'escriure – fasèm aicí una diferéncia entre l'escriure e l'escritura –, fargat per de condicions psicologicas determinant aquel encaminament de l'escriure vers l'escritura. Dins la literatura d'òc dau sègle XIXen, la vesèm a l'òbra aquela aligança dins la trajectòria de Frederic Mistral e de Teodòr Aubanèu, lei dos escrivans màgers dau sègle ; es çò especialament que lei dessepara de son ainat Romanilha. Una consciéncia culturala e una apropriacion lingüistica son necitas per facilitar l'espelison d'una òbra consequenta. Escriure en occitan, e aquò dempuei lo sègle XIXen, es clarament una causida ; pren lei formas d'un apoderament, coma d'alhors dins d'autrei literaturas : pensam a Conrad, Nabokov, Beckett e Jack Kerouac per exemple qu'an escrich dins una lenga qu'èra pas sa lenga mairala. Lo cas de Conrad es exemplar e nos permetriá de pensar autrament l'inscripcion occitana dins la lenga : polonés, auriá pogut escriure dins sa lenga mairala, en francés ò en anglés, causís aquela tresena lenga qu'es uei considerada coma « singulara » en foncion justament de seis originas e de sei particularitats (Renouard 2014, Conrad 2012). Venir un escrivan es pas causa aisida : necessita una inscripcion dins la lenga que, per Conrad, foguèt facilitada per sei sejorns francés, provençaus mai exactament, e anglés, mai subretot per l'assimilacion d'una bibliotèca francesa puei anglesa necita a l'espelison de son escritura. Jack Kerouac, de lenga mairala francesa dins sei variantas quebequesas, a escrich abans On the road una version en francés en 1952, Sur le chemin, Kerouac qu'a sempre considerat son utilizacion de l'anglés en foncion de sa lenga mairala ; es ansin que la paraula beat es de ges de biais comprensibla sens lo francés béat (Kerouac 2010 : 83 especialament). Venir un escrivan occitan es pas causa aisida : necessita primierament un lòng procèssus de consciéncia lingüistica e culturala, e dos una volontat testarda de culturacion lingüistica e literària occitanas. S'installar dins la lenga occitana es encara mai dificil en causa d'una situacion complèxa, mai pòt permetre, paradòxa suplementària, una libertat granda, mai que l'escrivan venga un escrivan e pas un autor.
La distincion entre escrivan e autor la fau e la revendiqui, l'emprunti a l'un dei mai grands escrivans de la literatura francesa d'ara, Richard Millet. Un escrivan s'installa dins la lenga, s'i jardina, s'i viuteja, causís una estetica, un estil, de tematicas, un ton que lo fa remarcar, que lo buta a una plaça unica qu'es sieuna ; un autor o fa pas. Aquò nos fa per exemple reconéisser sens esfòrç a la lectura lei pròsas de Max Roqueta ò lei poèmas de Joan-Luc Sauvaigo, dos escrivans d'una generacion despariera installats dins sa lenga, çò fa que Lo Camp de Sauvaire s'identifica clarament coma una pròsa de Max Roqueta ò que La Nau dei fuòls es un poèma que deu tant a Niça (« Nissa » per Sauvaigo) e a l'espaci de la lenga de Sauvaigo, entre City Light e Raubacapèus. Es çò que finalament revèla, dins totei lei literaturas, la marca d'un escrivan, primier Mistral per l'occitana, Mistral qu'a elaborat una lenga a l'auçada de son prepaus literari e dei consideracions psicologicas que foguèron sieunas. Un escrivan que pren pas lo temps, qu'a pas la fòrça ò la volontat de s'installar dins la lenga es pas un escrivan mai un autor, e aquò dins totei lei lengas e totei lei literaturas, fach encara mai visible dins la literatura francesa estent la profusion dei romans e autrei « libres » fabricats, farlabicats, qu'engaunhan çò qu'es la literatura. Es mai dificil d'o remarcar per la literatura occitana estent la dificultat de « mostrança », puei una pensada unenca, politicament corrècta, que nos enebiriá d'o reconéisser, lo critic estent donc un marrit occitan, una mena de traite que donariá d'arguments ais enemics de la lenga. Seriá oblidat que la manca de critèris de qualitat significa la mòrt de la literatura.
D'autors donc, e pauc d'escrivans, e aquò en causa d'un investiment limitat dins la lenga ò d'una inscripcion fantasmatica, d'un recors a la lenga fantasmada e linda d'un usatge desparegut e que se crei eternau. S'apondèm que dins la literatura occitana lei modèls semblan mai pesucs, comprenèm çò que son estats leis epigòns mistralencs : l'occitanisme se n'es trufat, tot en fargant de Bodonets e de Roquetonets. Aqueleis autors prenon pas lo temps d'una installacion e d'una reconquista dificilas ; pensan de còps la literatura en foncion d'un pedagogisme au servici de l'ensenhament ò de l'occitanisme, coma en son temps lo Felibritge aviá congreat una literatura felibrenca, palle mirau deis òbras mistralencas e aubanelencas.
La sintaxi demanda una installacion dins la lenga mai ampla ; es donc dins aqueste domeni que desfauta. En realitat, l'afaire es encara mai complicat. L'occitanisme deis ans 1970-1980 aviá besonh, coma lo Felibritge en son temps, d'un escrivan referéncia : lo trobèt amb Joan Bodon que podiá pus malastrosament contradire sei lausengiers. Se mostrava l'òbra de Bodon coma çò que faliá faire per escriure en occitan, d'un ponch de vista tematic e estilistic. Es sens comptar que la tematica bodonenca fa mòstra d'una neuròsi que la literatura utiliza, e recipròcament (es de ges de biais pejoratiu, la neuròsi estent per ieu constitutiva de l'escriure), e aquò pòt pas figurar coma un modèl, levat que lei neuròsis se poguèsson rescontrar, mai es pas totjorn lo cas. Es sens comptar que l'estil bodonenc, volontàriament estequit, reduch a una escritura blanca, se podiá pas impausar coma modèl sens degalh. S'aquest estil s'es justament impausat amb pron de facilitat, es perque cadun se podiá creire escrivan en engaunhant aquela escritura blanca, venguda blanqueta ; èra mai aisit que de tornar faire de d'Arbaud per exemple. En un mot, subjècte-vèrb-complement formavan la basa de la sintaxi estequida, a l’ajuda d’un modèl bodonenc mau digerit ; èra mai simple per d'autors agantats per la pigresa de l'escriure.
Aquela sintaxi estequida s'ordena au torn d'una concepcion limitada a la sequéncia subjècte-vèrb-complement qu'es, coma es estat mostrat per de critics (Philippe 2002), una pensada eiretada de la concepcion lingüistica francesa dau sègle XIXen, concepcion afortida per lo pedagogisme escolar de la IIIena Republica. Se saup qu'aquela escritura blanca, dempuei seis elaboracions primieras, es estada utilizada per d'escrivans francés deis ans 50 e 60, Marguerite Duras mai que mai ; aquela reduccion, que sembla èstre una causida en cò dei primiers obratges de Duras, es venguda una mena de pastís de sa pròpria òbra fins de venir, a l'ora d'ara, l'imne nacionau sintaxic de seis epigòns, Annie Ernaux en tèsta dei bandieras de la bòna pensada lingüistica e literària. L'escritura bodonesca, que per èstre precís es pas totalament l'escritura blanca – seriá tròp lòng de ne detalhar l'estudi aicí –, es mai ò mens assimilada a aquela blancor magrinèla que la reduccion sintaxica occitana acompanha una autra reduccion, aquela dau demeniment de la lenga francesa e deis autrei lengas europèas dins la literatura e leis usatges sociaus ; se veson dempuei quauqueis annadas lei representacions, leis imatges e l'avalorament dau francés cambiar, çò que d'unei considèran coma un aflaquiment culturau, lingüistic e morau. D'aqueu ponch de vista, leis Occitans semblan èstre condicionats per una situacion francesa que ne son partenaris ; reproduson a l'interior de la literatura occitana d'efiechs de representacions de la lenga dominanta. Pensi tanben la meteissa causa de la reaccion que provòca aquel estequiment sintaxic dins la literatura occitana e francesa, referéncia a una autra tradicion literària que de Saint-Simon fins a Proust e Claude Simon inspira d'escrivans coma Pierre Bergounioux, Jean-Paul Goux ò Richard Millet per exemple dins la literatura francesa, autra tradicion occitana representada mai que mai per Josèp d'Arbaud. Aquela reaccion pausa tanben l'escritura occitana fàcia au mirau francés e europèu.
Per çò qu'es de l'occitan, aquel estequiment pastat de mòda lingüistica pensant la reduccion, la compression e lo trissar coma modernitat absoluda a d'efiechs desagradius e escrancaires. La dificila installacion dins la lenga es entrepachada per una pauretat que se reconeis pas coma pauretat, mai au contrari coma « modernitat » lingüistica e literària. La resulta es de còps pietadosa que la sintaxi ven mai ò mens liminària sens que se referiguèsse a una causida ben precisa. La lectura e l'avaloracion deis escrivans occitans que participan pas a aquel estequiment venon impossiblas ; faudriá donc, d'un biais ò d'un autre, revirar Manciet ò d'Arbaud, redurre lei poèmas de Delavouët a un resumit simptomatic per que foguèsson comprés ò legits per un lectorat mejan. La màger part d'aquelei produccions testimònian d'una lenga embarrassada, entrepachada, la sintaxi es reducha a çò essenciau dau messatge de donar : quasi ges d'inversion dau subjècte, ges d'encisas preposicionalas, respècte mai qu'aproximatiu de la concordança dei temps, posicions « a la francesa » dei pronoms personaus, fins ais errors lingüisticas coma lo « ai estat », ara banau, ò leis ipercorreccions occitanistas, lo « situir » estent lo mai exemplar d'aquela « situicion ». En fach, aquela concepcion de la lenga sembla, sens o saber, privilegiar una frasa liminària fàcia ais amplituds d'un periòde lingüistic que se pòt pas debanar dins un temps cort e qu'utiliza totei lei complexitats de la lenga que li son ofèrtas.
Aquel autre camin, aqueu de la lenga auta, d'una sintaxi estirada, tibada, mai complèxa, revèla una autra concepcion de la lenga, una representacion de la complexitat dau prepaus e de l'escritura. Dins lo capítol ja citat de A l'esperduda dau silenci, ai donat un exemple, ne porgirai un autre en citant l'excipit de La Bèstio de d'Arbaud (1926 : 274).
D'aro-en-la, vole cerca e cerca de-longo, sènso maucor ni lassige ; mau-grat que remene trop, veici quauque tèms, d'aquelo souco d'aubre, qu'emé sa racino doublo, l'endeveguère a l'errour, plantado pèr mita dins lou Grand-Abime e que, l'endeman, lou Grand-Abime l'aguè touto engoulido dins lou courrènt de la niue.
Aquel excipit, que testimònia d'una sintaxi elaborada segon l'idèa dau periòde ben mai que de la frasa liminària, deuriá èstre « revirat » per èstre ben comprés, trencat, brigalhat per que siá escrich en seguissent lei principis d'aquela modernitat linguistica a la mòda blanqueta. Se podriá legir :
D'aro-en-la, vole cerca e cerca de-longo. Sènso maucor ni lassige. Mau-grat que remene trop, veici quauque tèms, d'aquelo souco d'aubre. Emé sa racino doublo, l'endeveguère a l'errour, plantado pèr mita dins lou Grand-Abime. L'endeman, lou Grand-Abime l'aguèt touto engoulido dins lou courrènt de la niue.
E podriam encara mai simplificar per que siá ben comprés en cambiant quauquei paraulas arbaudencas tròp complicadas ò recercadas :
Aro vole cerca e encaro cerca. Sènso descor ni fatigo. Maugrat que despièi de tèms me souvèni d'aquelo souco. Emé si doues racino, l'ai visto au calabrun, plantado a mita dins lou Grand-Abime. Lou lendeman, lou Grand-Abime l'avié avalado dins la niue.
Paure d'Arbaud, mai es lo respècte e l'admiracion que son mieus, la « grando leiçoun » que nos dona, que me permeton d'utilizar l'excipit de La Bèstio. Vaicí çò que podriá donar aquela reduccion minimalista, vaicí çò que, mai ò mens, se pòt legir. Es pas pena de contunhar una demostracion e d'ensajar de mostrar çò qu'es literatura e çò que n'es pas...
Lei tematicas « modernistas » acompanhan l'estequiment sintaxic. Per pas èstre tardier estent lei mòdas, la literatura dei temps presents deu empruntar totei lei formas deis avançadas tecnicas ; ansin quauquei produccions de la literatura occitana an decidit aquelei darriereis annadas de seguir lei dralhas francesas, europèas ò internacionalas : romans policiers urbans, lenga fantasmada dei banlègas, road movie descabestrat, fantastic neolatin ò precolombian, autoficcion femenina... tot aquò amb un pauc de campanha idealizada, una mameta oblidada, mai pron modèrna per comprene lei feridas de còr de sa felena. Avèm pas escapat au roman istoric grandaràs e autreis istòrias parlant au pòble, ai remembres ninòis, avèm agut aürosament qu'un escapolon de roman preïstoric... Qu'es aquela literatura occitana que cor a l'après e se desalena ? Es segurament modèrna. A pas pres, per la granda part d'aquela produccion, lo temps d'una installacion dins la lenga, avalorant ò refusant la tradicion – es pas la question –, a pas pres lo temps de pensar l'occitan e de se pensar dins l'occitan... Son prepaus apareis estrictament ligat a un occitanisme consensuau, a la concepcion d'una modernitat que fau absoludament enregar, paur de pas poder caminar amb lo tren de la « modernitat ».
Aquel estequisme literari, lo comprenèm a la mesura de son inscripcion francesa e europèa. Sembla que la literatura a perdut de son poder e de son importància sociala, fasent mòstra de son encauçanada, de sa marginalitat dins un ensems culturau ont tot se mescla, ont tot se vau. Se presenta coma literatura, dins lei librariás francesas e europèas, una granda quantitat de libres que ne son pas ò que participan a un aflaquiment culturau que la question dei vendas remplaça una politica editoriala. Lo gost dei legeires es ansin fabricat per avalorar lei produchs de consomacion que son venguts lei romans, leis autobiografias e autrei racòntes. Perqué la literatura occitana escapariá a aquela tendéncia ? De tot segur son poder comerciau es pron limitat, e leis enjuecs son pas en « bono ligo » coma o a escrich Belaud de la Belaudiera, mai seguís lo corrent d'una desqualificacion de la literatura.
Joan-Ives Casanòva
Sorse : actes del XIen congrès de l'AIEO, pagina 42.
