Sul poèma epic en occitan del XIVen Roland a Saragossa.
Un article de Juli Veran dins l'Armana Prouvènçau de 1921, pagina 23. Ortografia modernizada. Las nòtas son de Occitan París.
Una cançon de Roland provençala
De temps en temps, e pas pron sovent, dau fons d'un vièlh placard, d'un canton d'un granier que se vai demolir, d'una esconduda de bibliotèca, d'un gròs libre barrat despuèi de sègles, espelís quauque tresaur inconegut de nòstra lenga, de nòstra literatura.
Es ansin que, i a quauque temps1, en furnant dins leis archius de mèstre Pendicq, notari en Ate, M. Sauve, qu'es un saberut, secretari de la comuna d'Ate e pereu archivaire adjunt dau Prince de Monegue meteguèt la man sus un poèma dei mai preciós.
Èra escrich sus lei primiera paginas d'un registre, e, après, venián leis actes de maridatge, lei testaments, lei vendas e tota la sequèla d'aquelei papiers que lei notaris alongan per plaser e que vos còstan leis uelhs de la tèsta : M. Sauve comptèt lei vèrs dau poèma : n'i aviá ben 3 200 ! Cresètz que n'aviá encapat un, de nis ! L'escritura èra dau sègle catorzen, e molada. M. Sauve, que se i entend, aguèt lèu fach de vèire que la lenga èra dau sègle dotzen. Pas mai qu'aquò ! Lo grand sègle de la literatura provençala de l'Edat-Mejana !
Ansin èra tot vist qu'aqueu manuscrit èra la còpia d'un originau que s'èra perdut. Aquela còpia, quau l'aviá facha ? Bessai lo notari de l'epòca, qu'èra mèstre Bonet, e que deviá èstre felibre2 come n'avèm encara ; bessai son clèrgue. Mai l'autor eu-meme dau poèma quau èra ? Vai lo quèrre ! Se sauprar probablament jamai. E quau conèis l'autor de la Cançon de Roland francesa, aquel admirable poèma ?
Justament, en legissent lei tròbas provençalas que Santa-Estela veniá de rendre a la lumiere dau jorn, M. Sauve veguèt que se retrasián a la gèsta de Roland, lo famós nebot e compagnon d'arma de Charlemagna : èra una Cançon de Roland provençala !
L'òbra èra en doas partidas : una, que se i podriá dire Roland a Saragossa, e l'autra Roland a Ronsivau.
De la darriera, dirèm pas grand causa, se non qu'es lo raconte, amb quauquei detalhs novèu, de la batalha ben coneguda de Ronsivau. Pasmens es bòn de faire, remarcar que l'òbra provençala es pas mai un imitacion qu'una traduccion dau poèma francés d'aqueu nom. Tot en seguissent la legenda tala que s'èra establida pertot es tanben una òbra originala.
Mai la primiera partida, la cançon sus Roland a Saragossa, es fòrça mai importanta e preciosa, doumaci se tròva ren de parier dins ges de literatura. D'abòrd es ben segur, come lo remarca l'eminent M. Bédier, dins son grand obrage sus lei Legèndo epico, que dins totei lei romans epic dau ceucle de Charlemagna, n'i a pas un que nos fague vèire Roland a Saragossa. Avèm donc un tròç tot novèu de la legenda de Roland. E puèi, aqueu Roland a Saragossa es entrainant e plasent e galant qu'es pas de dire, sensa comptar qu'es plen d'entresenhes mai que curiós tocant lei mors, lei sentiments, leis armas, leis estòfas, leis abilhatge de l'epòca. Malaürosament i manca lei 600 primier vèrs, mai empacha pas de seguir lo roman. Volètz que vos lo cònte, a la gròssa ?
E ! ben vaicí : Roland s'atròva en Espanha avans Ronsivau amb l'armada de Charlemagna. Son en trin de charrar amb l'Emperaire e son grand cambarada Olivier, quora, brida abatuda, parèis un correire qu'adus a Roland un ensenhament, un signau de la reina Bermonda, femna dau rei Marsile, de Saragossa. La reina fai saupre ansin au brave chivalier qu'es amorosa d'eu. Roland pren fuòc come una alumeta, e tot-d'un-temps dis a Charlemagna que fau d'ara-d'ara anar faire lo sèti de Saragossa. Charlemagna e Olivier vòlon ren saupre. Roland pren la maliça, se disputa amb elei fins qu'a se batre, e finalament i dis qu'anarà tot solet forçar Saragossa.
Roland es Roland, e, çò que dis, lo fai. Landa vèrs Saragossa, fai sautar lei pòrtas de la vila, e, una fes dedins, fai un chaple terrible de Maugrabin. A la reina, qu'es dins son palais, an lèu fach de raportar çò que se passa. Lèu-lèu se fai adurre son plus bèu chivau, carga seis abilhatge lei mai requists e la vaquí per carriera en bosca de Roland. Tre que lo destosca, s'abriva devèrs eu, l'acòsta e i met la man sus l'espatla en i disent :
« Sénher Roland, siás mon presonier ! »
E Roland, amb lo biais lo plus galant, i respond :
« Amb plaser, madama ! »
E puei, se meton a charrar totei dos, a charrar d'amor. Mai lo temps passa.
« Es pas lo tot, dis la reina ; dau temps que sián aicí a calinhar, qu'es tant doça causa, i a mon òme, lo rei, dins son palais, que s'alestís, amb sei capitànis, per venir te combatre e te faire perir. Adonc, nos fau quitar. Adieu ! »
E per que Charlemagna e sei compagnon non dotèsson que Roland èra ben intrat dins Saragossa, la reina i dona en guierdon son bèu mantèu : amb aquò Roland se'n vai.
Parai qu'es polit, aqueu conte ? Aquò's pas tot. Fau dire que dins lei poèmas francò-italian o italian sus Roland, que s'esperlongan despuèi lo sègle tretzen fins qu'a l'Orlando furioso, pareissián mesclats a la legenda dau bèu chivalier de personatges que sabián pas d'onte venián. Ara tenèm son acte de naissença : es dins lo Roland provençau que se fan veire per lo primier còp. Quand vos lo disiáu, que M. Sauve aviá trobat la maire au nis !
Mai n'i a que se n'en dotavan que s'èra escrich, dau temps dei trobaires, una Cançon de Roland en provençau ! Fauriel, qu'a tant fach per la coneissença de nòstra literatura anciana3, l'afortissiá, en fasent valer leis alusion a-n-aqueu poèma que son semenadas dins leis òbras dei trobaires, e Gaston Paris pereu disiá pas de non.
Per quant au manuscrit originau que s'es perdu, deviá faire partida de la famosa bibliotèca dau castèu de Saut en Vauclusa, qu'ère rica en manuscrit provençau (es aquí que Joan Nostradamus atrobèt lo Cançonier que i serviguèt a escriure sei Vidas dei trobaires) e que, sota la revolucion, en 1793, tot se i brulèt.
Ara avèm plus que d'esperar qu'aqueu bèu e grand poèma provençau fuguèt estampat e mes en venda4. Aquò se fai. Mai rendèm totjorn gràcia a Santa-Estela d'aver desenterrat aqueu joièu per l'onor de nòstra lenga e la glòria de nòstreis avis.
Juli Veran
*
Nòtas
1 Lo tèxt es estat descobèrt en 1912
2 Anacronisme volontari de l'autor, lo felibrige es estat fondat en 1854.
3 Claude Fauriel (1772-1844). Lo sieu cors de literatura provençala a la Sorbona ven d'èsser reeditat : Histoire de la poésie provençale Classiques Garnier, París, 2011.
4 Lo tèxt es estat editat a cò d'Honoré Champion en 1956 per Mario Roques : Roland à Saragosse. Poème épique méridional du XIVe siècle, Paris, 1956, Classiques français du Moyen âge, n° 83 [ligam]
Presentacion de l'obratge dins Annales du Midi : revue archéologique, historique et philologique de la France méridionale, Tome 69, n°38, 1957. p. 177 : M. Roques avait donné dans Romania 1942-1947 une édition provisoire de ce poème épique retrouvé en 1912 dans l'étude d'un notaire d'Apt : nous avons donc désormais une édition incontestablement définitive et propre à être utilisée comme thème d'études collectives. L'édition est faite suivant les normes de l'excellente collection de textes médiévaux dirigée par M. R., et est précédée d'une introduction très développée, littéraire et philologique, où les traits les plus attachants de l'œuvre sont nettement mis en valeur — rôle eminent de l'honneur, relief du personnage d'Olivier, charme et intérêt des épisodes — et où les caractères de la langue sont dégagés et classés, notamment par l'étude des assonances : on y retrouve les hybrides franco-occitans attendus en la matière. Le poème paraît avoir été rédigé en Provence, sans qu'il soit possible de préciser davantage. Tous les méridionalistes sauront gré à M. R. d'avoir employé sa science à leur procurer une œuvre qui vient, heureusement enrichir le mince patrimoine épique d'oc [ligam]
