La revista Viure numèro 4 en 1965 donava dètz testimoniatges d'actors del movement de la renaissença occitana. Aquí çai-jos lo de Max Allier.
Occitanisme : lo testimoniatge de Max Allier
Lo bilingüisme es dins la carn d'un escrivèire d'òc coma una espinha que te ponhís quand la bolègas. Mas cadun de nosautres avèm la tissa de la bolegar, de ne sentir la ponheson, e s'ameritariá qu'un còp per totes se demandèssem se seriàm pas un pauc asclats de faire nòstra antau la dicha dau poèta e de nos encantar de nòstre mau !
Per ajudar a las cèrcas vau prene per exemple aqueste un que conoisse melhor, lo mieune...
Lo rescòntre faguèt que nasquèsse a miegjorn de França, en riba de la mar latina, quand aquel sègle aviá dotze ans, valent a dire a l'ora que s'espetèt lo primièr chaple mondial qu'amb lo Jaurés e lo Mistral s'i avaliguèt dins lo fuòc e lo sang « lo temps que Marta filava ». Qu'aquela guèrra es lo vabre que departís dos monds. Un que l'òme i caminava cossí quicòm, mas a dapàs sus una dralha seculara, sempre tengut saique d'aparar son image, mas en acòrdi amb lo respir de la tèrra e lo revolum de las sasons. E lo nòstre... Un mond que se vòl mèstre dau temps mas que li corrís sempre detràs.
Mos paires – sos aujòus uganauds, lo Rei ni mai sas Dragonadas avián pas pogut los desrabar de son terraire – foguèron d'aquela generacion qu'afortiguèt la Republica, que compliguèt la separtida de la Glèisa e de l'Estat, cabdèths de Gasconha que, glorioses coma de reis e salhats dins sa paurièira, a vint ans partiguèron amb son accent que tronejava per conquistar París. Son « patoés », dins aquela empresa, aquel patoés quand, manits, una paraula ne li escapava de las bocas, los jorgava lo Mèstre, li podiá pas paréisser que coma una empacha que n'avián la petelega de se'n desempeitar. E se'n desempeitèron.
Vai coma aquò per ieu qu'es en francés qu'aprenguère a dire : ma maire, e que venguère sus mos dètz ans sens qu'aguèsse conoissença de çò qu'èra un brèç nimai un poton. Las solas paraulas d'òc qu'aviài agut d'ausir èran las que per còps l'esmoguda o la bisca las desrabavan a mon paire e que fasiàn petar lo tròn de dieu... E mai una cançon que quand èra dins sas bònas cantava e que parlava dau « rossinhòu que venguèt a nisar dins lo bosca-a-atge »...
Sèm d'unes milions d'aquela mena. E cau dire las causas coma son. D'aquesta ora la màger part dels òmes d'òc que l'an perduda se làguian pas gaire de sa lenga. Aquela pèrda ne'n patisson pas. Son pas endarreirats dins la lucha per viure. Se i acorson amb lo cap levat e diriás pas que quicòm li faguèsse sofracha ni mai que foguèsson endecats. E saique e mai ieu fariái coma eles s'aguèsse pas agut la tissa d'escriure, s'un còp sus mos dètz ans aviái pas dessotat sus una pòst un libre que m'embalausiguèt.
La Miugrana entredoberta quand l'alandère e que negras sus blanc i veguère escrichas las paraulas que mon paire cantava, e tota una tièira d'autras, me n'estrementiguère. Auriàtz dich qu'un eslhauç tot en un còp estrassava la nèbla qu'i aviái viscut e que lo mond se dobrissiá per ieu, que per lo còp primièr lo vesiái trelusir dins sa grand solelhada. Me sentiguère coma un orfanèl que tot d'una li tòrnan lo paradís perdut. Lo grame verdejava, l'aiga dau riu cascalhejava, las flors que s'espelissián m'escampavan d'estubadas que ne veniái embriai, lo solelh me fasiá parpelejar los uòlhs e l'aiga èra pas pus una bevenda mas una fada amiga que son marmolh de lònga s'acompanhava amb ieu.
Despuòi aquela tròba m'avisère qu'aquelas paraulas èran las d'una lenga que mas grands la parlavan, qu'una per libre de cabés aviá lo Bigot e sas Borgadièiras, l'autra l'abat Fabre e son Sèti de Cadarossa. E dins la fòga primièira me virèt lo sang, m'embufère contra lo francés, aquela poison forestièira qu'avián volgut m'enfusar dins la corada, e me faguère lo jurament d'escriure e de parlar en òc, qu'èra la lenga mieuna !...
Saique mon afeccion de manit s'es pas jamai damoçada. La meteissa amor encara uòi me crema. Mas aguère temps puòi d'aprene mon enfantitge e de comprene que n'i a pas pro de l'estrambòrd per bolegar lo mond. Son pas tant simpletas las causas. Aquela lenga que me'n estringave coma d'una rauba trelusenta, quand l'espandissiái davant los òmes de mon terraire, d'une fasián las ussas, d'autres la beba, tot rondinant qu'avián quicòm de mai a faire que de jogar amb ieu au pelharòt, tot me charpant renòsis d'estrassar mon temps per una lenga que podiá pas servir de res. D'autres plegavan las espatlas en me disent qu'èra polida saique, mas que degun la parlava pas pus, que se morissiá, condamnada per l'istòria e que çò qu'ausissiái ressondir per òrtas èra pas qu'un patoés que fasié vergonha.
E conoguère lèu que los òmes, lo besonh n'es son mèstre, que sa vida se passa a faire la caça als sòus, e que pòdon pas gaire se laguiar de las paraulas ni mai de tot çò que ven ondrar la vida !
Aquò es verai. Sèm pas qu'una manada de reborsièrs – d'escrivèires gaireben totes – per se capriciar a sauvar una lenga que tot e cadun semblan s'esperforçar de la cochar d'eles coma un destorbi, e de lèu la sebelir coma un pentiment, que se ne parle pas pus. E quau de nosautres non se pausèt un còp la question de saupre se son capuditge èra pas una pèca ?... E mai ieu quand vese la lucha espectaclosa que menan los òmes, contra la fam, la guèrra, lo patiment, quand me dise que sèm traches dins un òrre revolum que la civilizacion nòstra, e mai lo mond tot, i pòt deman s'avalir, i a de còps que la malicia m'arrapa. Saique seriá pas melhor, çò dise, de faire l'angròla au solelh, d'aprofechar la vida e de quitar de se copar la tèsta, a luòga de s'entrepachar antau d'espepidatges que totes se'n trufan !...
Causiguère amb aquò e demòre arrapat a ma causida. Non pas per capuditge. Non pas per amòr de ma lenga sola que de verai sabe pro qu'es pas la clau que nos dobrís un mond melhor. Mas per tau qu'ai conoissença que la lenga nòstra es mai qu'un signe de familha. Dins lo revolum de l'istòria que i barrotlan totes, ai la sentida escura mas prigonda que nòstra lenga es un fanau qu'ensenha a l'òme son camin, que passariá per uòlh amb tot son cargament se lo quitàvem s'avalir. Aquela lenga es un image d'eles que, tras de sègles, de generacions d'òmes an pastat, la resulta manifesta d'un biais singular de comprene la vida e de dire de non a la mòrt, es un lum que trai una lusida sens parièr sus nosautres e sus lo mond. E non avèm lo drech, aquela vista unenca, aquel tresaur que nos farguèron, de l'escampar coma una caronha au femoràs !
Aquela conoissença saique non vai pas, non pòt anar, sens contèstas entrepachosas, sens que foguèssem estrassats a còps d'empèris que dins lo mond d'ara son de mau esquifar. Cadun de nosautres ne sabèm quicòm. Ieu que tot lo santclame dau jorn mon estat vòl que parle, qu'escriga, que charre francés, i a de còps que me dise qu'ai tota la semblança d'un òme coma se deu, amb un nas en mitan de la cara, amb un parelh d'aurelhas per costat, mas qu'es pas qu'una semblança e qu'amb mas doas lengas que s'empachan, desgaunhe un pauquet un embefiat, un òme doble coma lo que rescontrèt lo Joan de l'Ors e que laurava !... Aquela dualitat ne patisse coma d'una vergonha, coma d'un mau d'endura que me separtiriá.
Lo camin qu'avèm causit es pas un camin ferrat. Es un camin destrech, malaisit, que diriás que cadun s'esperfòrça de te demaucorar de lo sègre. I a de còps quand sabes que ton òbra demorarà dins ton tirador, o se l'astre te ritz e que siás publicat, que pas mai d'un centenat de legèires te legiràn en òc, i a de còps que lo tròn te cure e que te dises que siás un parlasolet. E comprene qu'un jove s'embofa e que per còps i ane amb tota la banasta. Mas qu'un òme senut coma l'amic Ives Roqueta, vòlga dins sa tissa escampar au valat tot l'eretatge francés, que traiga au femoràs, lo Racine, forra borra amb lo Victor Hugo, lo Stendhal e lo Montaigne, ieu confesse que m'embalausisse. Un òme dau Miegjorn, un escrivèire d'òc, que d'aquesta ora renegariá la letradura francesa, m'es vejaire a ieu que dona d'aire a d'unes que còpon la coeta a son cadèl per lo faire polit. Que o vòlgas o non, fai de sègles que franceses de naut e de miegjorn compliguèrem ensems nòstra astrada e dins las òbras màgers de las letras francesas tot l'eretatge nòstre es cabit, tot çò dau terraire nòstre e tot çò que dels autres terraires an aduch. L'Hugo es nòstre coma lo Montaigne o lo Pau Valéry, coma es nòstre París que lo conquistèt lo Bearnés, coma la lenga nacionala que maugrat Malherbe l'empobolèrem de paraulas d'òc.
Aquel tresaur, quau lo renega, fai d'el un endecat. Se per escriure en òc vòs doblidar tot çò que s'escriguèt en francés, te condamnas a una paurièira que tota la letradura d'òc ne pòt pas que patir.
Ieu, lo bilingüisme, aquela causida que faguère, non la faguère per venir paure mas per m'enriquir. Se pinhastre m'i tène, non vai que siám bailejat per una languison nècia de çò passat, mas au contrari per l'afortiment necessari dins lo mond de uòi que l'òme cau que demòre la mesura de tot. D'aquò son mai que ieu que n'an la sentida. L'Artur Miller o faguèt veire en Avinhon qu'amb de paraulas que poguèron parèisser a d'unes maubiaissudas, per aquò qu'esquifavan lo picar de la dalha, diguèt amb una esmoguda prigonda lo mau que ne patissèm.
Sèm d'un temps que l'òme es en perilh de venir un forestièr dins lo mond que se pasta. Las maquinas, las engimbrèt son saber, per tau que l'ajudès sonque a lo mestrejar. Mas pecaire, diriás qu'a luòga d'aleugeirir sa pena, ne vòlon faire, d'el, son esclau. Lo trabalhador qu'i fasiá besonh d'una jornada per laurar sa vinha amb son caval, uòi dins un parèl d'ora n'es requitat. Mas tot lo demai de la jornada, que sempre ten uòch oras, senon que dètz, se desmesola a trepar detràs la maquina que dont mai laura, dont mai a petelega de laurar...
De verai, sabèm pro que vòl pas res la maquina, que non es bòna ni mala. Mas los cataus que nòstre temps bailejan, voldrián far creire en totes qu'ela fai lei, qu'es lo dever dels trabalhadors de li faire plèti. Per amòr qu'an lo profièch per Dieu, cantan a l'òme que deu se faire son prèire, que de sa vida la tòca unenca es de faire racar a las maquinas de lègas de debasses, de mars de vin, de tièiras de milantas e milantas carris, de milions de sinsirrimbalhas que cadun se demandan estomagats cossí s'avalisson dins lo gorg dau negòci, de çò que los espelhandrats que las fargan se las pòdon pas crompar.
Ma lenga d'òc dins aquel mond, se planta aquí coma una deca, que se fai glòria de non servir de res, e que dau dieu profièch se cacalassa ! A sas paraulas s'es jamai vist los rossets se congrear dins las pochas dels cataus Entre que vòs ganhar de picalhons, cau que la renegas e que la fagas dins tu calar. A son costat diriás qu'es un pichòt rei l'Esperanto, aquel tavan que per se persuadir que deu viure se cèrca milantas e una rasons... Afortís que servís a quicòm, que pot ajudar los òmes a se comprene, que quand te vas passejar dins un país forestièr, mercés a el i trobaràs un auberg, de pan a la beguda, de benzina a l'estacion !
Ma lenga d'òc se trufa de l'Esperanto. Li fai pas de besonh de se justificar. Es a cap de camin, benlèu, son utilitat non pòt apareisser als uòlhs de quauqu'un mai. Mas demòra viva. Es una filha de l'istòria, una frucha d'aquel terraire que i vivèm. E cadun de nosautres conoissèm que sa sabor unenca es un enriquiment que fai respelir dins nòstre còr tot un fum d'idèas, de remembres, de gosts, qu'es aquò la mèu d'una civilizacion. M'ajuda a ieu, dins lo varalh universau, de me faire consent dels òmes totes, per amòr que me faguèt consent d'aqueles dau terraire que çai vive, que m'afrairèt au mai prigond de sas coradas, Pòde m'escavartar dins l'espandi e lo temps. Sempre dins las oras que trantalhe, ela me ven ensenhar de tras la pèl, las colors, las vestimentas, totas aquelas semblanças que m'estomagan, lo còr de l'òme, son pes e sa calor. E pòde pas enluòc me conóisser avalit, que demòre per sempre enrasigat amb ela en un canton de tèrra. E quand m'entòrne, coma l'Atlàs que la fòrça en el s'enfusava cada còp qu'apesava, prene tornar lo gost de comprene e d'aimar. Ela es aquí coma una man que ven empaumar las besonhas e m'ensenhar que son mieunas. N'i a pro que diga la flor per que ne nifle l'odor, l'aiga per que dins ma boca rage, la nivol per que sus mon cap veja son ombra resquilhar.
Son de valors aquò que ne pòs cercar de temps lo cors a la Borsa. Mas de valors que bailan a la vida son prètz e me trufe de saupre que d'unes se'n cacalassan. Conoisse prigondament qu'amb ma lenga d'òc soi pas ieu que perde l'estèla e per tan luònh que m'enane sempre a mas sabatas rebalarai la tèrra roja de mon país !
Max Allier
