Detalh de l'òbra de Johann Heinrich Füssli La cachavièlha, 1781
En 1938 dos ans après sa mòrt sortissiá a Marselha lo recuèlh de nòvas La feruno de Valèri Bernard. Es un dels melhors dins lo genre escrich en lenga occitana al sègle XX. Aquí çai-jos lo primièr tèxt editat en provençal modèrne.
La lutz e l'ombra
Non sabi s'ai pantaiat o se fuguèt dins lo fum de l'aigardent, non pòdi me rememoriar ni lo ròde ni l'ora. Aquò giscla dins ma memòria coma una vision subre una tela lumenosa onte de glaris farián babau.
Èra dins una vièlha auberga de rolier sus l'òrle de la rota. Dau dintre, per l'arquiera, de la pòrta, se vesiá la branca de pin servissent de longiera1 grafignant una luna enòrma subre un cèu foscarin.
De carretas s'èran aplantadas amb un craïnament d'eissieu rovilhats. Lo membre fuguèt subran envahit d'una chorma de gent enmantelats, bonetas de pèu tapant leis aurelhas, e trampelant de frech.
– Òu de l'ostau ! Mestressa ! l'a de vin caud ?
Totei barjacavan. S'èran mes a ma taula, una longa taula gòia dreissada au mitan de la sala moissa, voutada e bassa. Au fons, dins l'ombra, l'aubergista semblava penecar.
Una filheta deis uelhs de cabra pareissiá tot-d'una, sorrisenta ; portava de gobelets amb un pechier de vin caud que tubava.
– Tè ! la Limberta ! sabes que te fas polida, mignòta !
E un grand diable que veniá de pausar sa limosina sus d'una cadiera, de sa pauta calosa e rufa li caressèt lo peu.
– Brindaretz ben amb nosautrei, Monsur ? me diguèt lo pus vièlh de la chorma que, pròchi de ieu non aviá cessat de me regardar.
– Patron ! de lume ! nom de diable ! amb de lume semblarà que fa mens frech !
Totei, de carretiers, de terrassiers, bramavan, s'esbramassavan. Una sòrta d'afuscacion, de contunh, trespirava d'elei ; èra coma un enavans de vida aspra e violenta.
– Mai, vos conoissi ! brindaretz ben amb nosautrei ?
E lo vièlh me prenguèt la man, me la brandussent rudament. Èra un Piemontés, entre pebre e sau, un terrassier qu'aviáu conoissut au Mas deis Abelhas onte èra vengut se logar per lei vendèmias.
L'aubergista aduguèt doas velhòlas dau blest tubejant, e posquèri vèire alòr la fàcia d'aqueleis òmes, totei gents de la tèrra bronzats, ridats, d'una fusta carrada e lorda, giblats dau trabalh dins una vidassa sensa espèr.
L'un d'elei me fixava, tissós ; onte tròn aviáu vist aquela cara escotelada, dau frònt bas, dei bocas sarradas, dei maissas de dògou ? segurament aquel òme l'aviáu rescontrat, mai onte ?
Entanta lo vièlh Piemontés de contunh m'ensordissiá ; cridava pus fòrt que leis autres, destrantralhant la taula a còp de ponch e m'entraïnant a beure per encara brindar.
L'òste s'èra encafornat dins son canton ; somelhava, auriás dich.
Lei crits, lei rires, lei pocanas2 creissián, mesclats de sacre-dieu e de vilaniá. Començavan de plus se comprendre.
De garapachon, amb un anament estrangi coma se rampava a luega de caminar, l'òme de la cara escotelada, sensa me quitar deis uelhs, se dreissèt, lo veire en man, e lo tendèt per brindar amb ieu.
– A la vòstra ! cambarada ! me faguèt.
Sa votz siblava. Un descòr insuperable me trebolèt.
– A la vòstra ! cambarada ! Siás un trabalhador coma nautrei ; aquò se vei, maugrat qu'un craion, aquò's mens lord qu'un bechet, parai ?
A son entorn se richonèt.
– Sei mans ! aluca ! diriám de man de frema ! e sa pèu !... bofèt una votz aissosa : èra un a l'autre bot de la taula biliós, jaune, froncit, tot en poncha amb un nas coma un bèc d'agaça dins una barba espelofida.
Mai mon Piemontés tornarmai, a còp de ponch sus la taula se bota a cantar :
La bèla Margoton – de bòna ora es cochada,
Fa crèire a son galant – que l'a despiucelada.
E zo ! la bruta chorma de faire còrus a la porcariá.
Pasmens, coma a grand crits volián mai beure, la Limberta deis uelhs de cabra esfraiada pareissiá.
La cançon subran calèt ; fuguèt de bramadissas avinadas.
Lo grand diable de la limosina vouguèt caressar la filheta que, prompta, s'esbinhèt. Leis uelhs lusián d'enveja.
– Lo fin morron ! Ò ! la mostela ! la bèla garça qu'aquò farà pus tard, e ! e ! disián.
Un cacalàs enòrme lei giblèt totei au gèst aputanit que veniá de faire l'un d'elei.
Pasmens, levant lo gòt, lo Piemontés s'èra remés a bramar sa canson.
Atubèran lei pipas ; un fum aspre s'espessissiá sota la vouta bassa... Ma tèsta s'enlordissiá ; leis uelhs parpelejants me revessàvi còntra la paret dins l'ombra dau Piemontés, sempre sentent pesa sus ieu lo regard intrant, lo regard tissós de la cara escotelada.
– A beure ! a beure !
Lei botelhas s'amolonavan. Una set inagotabla lei teniá, lei tèstas s'escaufavan. Se parlava de corsa de buòu ; se parlava de matana3 e d'escaufèstre, e de racònte sensa fin sus la guèrra :
– Nòstrei cotèus per netejar la trencada fasián, coma quand talhes de bacon, t'ensovenes, Baloco ?
Lo que parlava aviá un richonament estrangi e d'uelhs lusquets. Baloco espelofit, flac e bodenfle sospirèt ;
– A ! òc ! e après, quintei nòças !... ara es fenit, ara fau trabalhar...
– E ! trabalhar ! aquò finirà pron un jorn... segur ! aquò fenirà !
– A beure ! a beure ! Òu ! patron ! nos leissatz donc morir de set ! Vène aici, la Limberta ! a beure !
Meis aurelhas brusissián, leis uelhs me brutlavan. Lo fum dei pipas trasiá una tuba tant espessa que se destingava plus que d'ombrinas vaigas brassejant a l'entor dei doas velhòlas.
– A beure !... A ! segur qu'aquò finirà puei un jorn, Monsur, e serà la mòrt !
Siblèt tot pròche l'òme de la cara escotelada. Virèri la tèsta vèrs eu... Un lordugi, una tressusor glaçada m'arrapèran ; aviáu nas a nas, tancada contra ieu, una òrra tèsta de vibra. Aquel òme lo vesiáu doble, sa fàcia estrafaciada, dei maissas garrudas, son còl movedís, èra ben una fàcia d'òme e, pasmens, èra ben una tèsta de vibra, e seis uelhs, seis uelhs fixes me pivelavan.
Una paur qu'es pas de crèire, qu'es pas de dire me tanquèt sus plaça.
E dins lo neblum de la tuba subran fuguèt quauquaren d'estrange, de brutau, d'ignoble :
La Limberta veniá adusent encara de vin. Lo grand diable de la limosina l'arrapa ; sa fàcia, una fàcia de chin bregós amb sei barjas banhadas, japava, furiós, dementre que lo tot en poncha, amb un nas coma un bèc d'agassa, se gitava sus eu per li creba leis uelhs ; un autre auriás dich un cat-fèr, bondissiá sus la taula ; èra una arpada sensa nom a l'entor de la Limberta lumenosa, tala una flamba sautejant d'aicí, d'ailà sota la bofada de l'aura.
Lo patron de l'auberga, de son canton sorne se bandissèt au mitan de la feruna, pòrc-singlar escumós, lèst a jogar de sei cròs.
E la vipra ! la sentiáu sempre pus pròchi, pus pròchi de ieu. Lo Piemontés de la fusta grandarassa s'èra tremudat en orse arpatejant au mitan deis ombras tenebrosas, movedissas, deis ombras de mai en mai saturninas vaguejant a l'entor de la filheta devenguda un pichon lume que trantralhava, trantralhava de mai en mai feble, de mai en mai palinós.
Forra-borra leis ombras grandisson encara, tempestosas, terrificantas. La Limberta deis uelhs de cabra es plus qu'una entrelusida pariera a un blest que se carcina...
Un frech intense me trepana, la vibra m'enlaça, leis ombras si precipitan còntra ieu e barrutli dins una nuech plena de borrola, de terror e d'espavant.
Valèri Bernard
Nòta :
1 La longiera o longièra d'un cafè, d'un cabaret o d'una albèrga es la fusta que pòrta l'ensenha. Dins son sens primièr lo mot desinha una alonga, quicòm de mai, apondut a un ensemble.
2 pocana : prepaus vulgar, obscèn.
3 matana : engana, trichariá.
