Un article de Joan Fourié dins la revista Lou Felibrige genièr/febrièr de 2007.
Un umanista occitan, Pèire Bayle
A la debuta de l’estiu passat, la Pòsta francesa emetèt un timbre en l’onor de l’escrivan e filosòf Pèire Bayle per marcar lo tresen centenari de la despartida d’aquel grand umanista que siaguèt un dels esperits màgers de son temps e un saberut d’espandi universal dins la linhada d’un Leonard de Vinci, d’un Galilèu, d’un Peiresc, d’un Pascal, d’un Gassendi, d’un Descartes o d’un Erasme. Articles biò-bibliografics i siaguèran consacrats dins de revistas istoricas. Aquò dit e escrit, d’unes se van demandar perqué charrar d’aquel personatge, uèi gaireben desconegut e desbrembat, dins la revista del Felibrige. Tot simplament perqué Bayle – e son patronima ne pòrta bèlament testimòni – èra un enfant del miègjorn, un bon occitan, que parlava correntament la lenga de son brèç e que demòra una de las glòrias d’en çò nòstre.
Aval, dins la val de Lèze, pròcha del Fossat, en tèrra d’Arièja, se trapa un vilatjòt apelat Le Carla, qu’a pres ara le nom de Carla-Bayle estent qu’es dins aquesta paròquia que Pèire Bayle vejèt le jorn le 18 de novembre de 1647. Son paire èra pastor de la glèisa protestanta e sa maire se sonava Joana de Bruguières. De per sas originas socialas, le novèl nascut devenguèt pas un païsanòt e sos parents le butèran a seguir d’estudis, d’en primièr a Puèglaurenç puèi a Tolosa. Aprèp una crisi de consciéncia religiosa que l’i faguèt un temps abandonar la pratica de son paire, anguèt a Genève per aprigondir sas coneissenças en matèria de teologia.
Menèt una carrièra d’ensenhaire, d’en primièr a Sedan puèi a Rotterdam ont, fin finala, se debanèt la maja part de sa vida e ont moriguèt le 28 de decembre de 1796. Dintrarem pas dins le detalh d’una existéncia refofanta d’eveniments e que, per mantes costats, pareis un vertadièr enfachinament e presenta aspèctes pro extraordinarias. Anirem donc a l’essencial.
Se pòt dire que Bayle se faguèt coneisser d’un biais anonim en publicant en 1682, sens nom d’autor, sa famosa Lettre sur la comète de 1680 seguida de La critique générale de l’histoire du calvinisme du P. Maimbourg, obratge pro anticonformista jutjat contrari a la doctrina e que siaguèt condemnat a la cremason.
Doas ans aprèp, Bayle donèt un Recueil de quelques pièces curieuses concernant la philosophie de M. Descartes e se lancèt dins la publicacion de las Nouvelles de la république des lettres (1684-1687) destinadas a una elita e que coneguèt un succès grandaràs.
Mentretemps, Loís XIV veniá de revocar l’edit de Nantes e Pèire Bayle prediquèt la somission e la paciéncia, se faguent un apòstol de la toleréncia e del pacifisme. A Rotterdam, nombroses èran recantonats protestants qu’avián fugit la França e que vesián dins Bayle lor mèstre de pensada e d’accion. Dins aquel microcòsme ont se remenava sovent lo sac de garris, gelosias, contèstas e rivalitats mancavan pas e nòstre òme i siaguèt mesclat – pensam a la lucha que deguèt sosténer contra Pèire Jurieu -, se faguent el-meteis son defensor a travèrs libres e plaquetas emplenats d’una sana ironia e dont le mai conegut demòra sa Chimère de la cabale de Rotterdam.
Bayle fosquèt pas qu’una mena de polemista – o contraversista - sus fons de dialectica religiosa. Sa curiositat intelectuala e son saber s’espandissián dins gaireben totes les domènis de la coneissença umana. Teologia plan segur, mas tanben istòria, filosofia, bèlas letras, sciéncias aplicadas, astronomia fasián partida de son pan quotidian. Daissat un bricon dins son caire per las autoritats protestantas de la ciutat batava, Bayle posquèt, fins a sa mòrt, se consacrar mai que mai a la redaccion e a la publicacion de son Dictionnaire historique et critique, una obrassa monumentala dont la nautor de vista, l’erudicion, le sens critic, le scepticisme rasonat le faguèran marcar d’interdit en França e mes a l’Index pel Papa. Pasmens, le diccionari devenguèt al fial de las annadas un best seller, mantes còps reeditat e que siaguèt considerat coma un precursor dels enciclopedistas e del sègle de las lums, el que plaçava la libertat de pensar e de dire en dessùs de tot.
Las òbras de Bayle son tras que nombrosas e emplenan un fum de paginas dins lo Catalogue général des livres imprimés a la Bibliotèca nacionala.
Per l’originalitat e l’universalitat de sa pensada, per sa set de vertat e de compreneson, pel dever de scepticisme que menava sa vida tota, per l’ample de son erudicion, per la riquessa d’una vida consacrada a mila questionaments, Pèire Bayle meritava largament de balhar son nom al sieu vilatge natalenc, d’aver las onors de la Pòsta e d’èstre senhalat dins la revista del Felibrige.
Èra plan la mendra de las causas que devèm a la crana memòria d’aquel grand enfant d’Occitània.
Joan Fourié
