Films occitans o films en occitan ? Un article de Crestian Sourri - Mesclum - 2004 - p155
A la començança, es de bòn remembrar que lo Seten Art nasquèt dins l'espaci occitan, en 1895, ambé la celèbra "Arribada dau trin a la gara de La Ciutat", dei fraires Lumière. Mai èra pas possible d'ausir la lenga occitana dins lo cinemà mut !
Per lei gents que pòdon legir subre lei labras, se pòu belèu descurbir de dialògs en provençau, en espinchant lei gròs plans de "L'Arlatenca" (de Capellani, en 1909, segon Daudet) o la version virada en 1922 per Andrieu Antoine, l'òme famós de teatre parisenc.
Ambé lo "parlant", lei condicions càmbian ; l'occitan e lo cinemà conoisson de dralhas parallèlas que finisson de còps que i a, per se rescontrar.
A rapòrt deis autrei "lengas de França" (expression pudicament emplegada per designar lei lengas dichas regionalas o minoritàrias), l'occitan es pasmens dins una situacion privilegiada : nòstrei vesins de l'espaci francò-provençau an ren qu'un film, "La Piada", realizat per Bernat Favre, en 1983, qu'es l'istòria d'un mercadier barrutlaire, au moment de la pacha de Turin, en 1860, e dau restacament de Savòia a França. Es plasent d'ausir Richard Berry parlar lo savoiard (coma autra part lo francés, lo piemontés e l'alemand), dins sei viatges de montanhas, au mitan de frontieras bolegarèlas. Dins un òrdre d'idèas parier, e per nòstreis amics alsacians, existís solament lo bèu fulheton televisat de Miquèu Favart, "Leis Alsacians o lei doas Matildas", destinada tragica d'una familha d'Alsàcia estraçada entre França e Alemanha, de 1870 a 1953, onte parlan totjorn son dialècte alemanic. Nòstrei cosins còrses, elei tanben, an ren qu'un film tot dins la lenga còrsa : l'adaptacion televisada de "Colomba", de Prospèr Mérimée, per Ange Casta.
Dins leis annadas 30, i a d'ambigüitat sus lei rapòrts entre lo cinemà e l'occitan. Un cinemà provençau espelís ambé Marcèu Pagnol, mai utilisarà jamai la lenga nòstra dins son òbra, alevat d'una scèna unica dins "Màriüs" (realizat per Alexandre Korda en 1931) : lo còp de colèra de Paniça a la fin de la partida de cartas ; exemple inconscient d'aculturacion per Pagnol, lo provençau estent belèu, ren que la lenga de l'emocion ?
Pasmens, a l'epòca de Pagnol, la lenga nòstra se tròba dins l'òbra dau realisator d'origina varesa Andrieu Hugon, ara injustament oblidat. Aquesta abséncia de l'occitan se retrobarà curiosament plus tard dins leis òbras de dos cineastas màgers de l'arma marselhesa, lo paure Renat Allio e mai de fresc, Robèrt Guediguian. Permanéncia adonc entre Pagnol e aquestei dos autors.
Per Hugon, de frasas, cançons, expressions, son prononciadas en provençau, d'un biais just, dins "Maurin dei Mauras" (1932), "L'illustre Maurin" (1933), d'après Joan Aicard, o encara "Gaspard de Bessa" (1935), films marcats per la preséncia e lo gròs talent d'un comedian remirable, Berval que serà lo nèrvi marselhés dau còr grand dins lo film de Maurici Tourneur, "Justin de Marselha", totjorn en 1935. L'usança de la lenga occitana se tròba tanben dins dos caps d'òbras de Joan Renoir, "La Marselhesa" (1937), ambé la Revolucion viscuda per lo pichòt pòple d'aquí que parla de còps que i a naturalament sa lenga, e "Tòni" (ambé l'actor de tria de Pagnol, Blaveta) sus la vida dificila deis obriers dau Martegue. Çò que vouguèt pas far Pagnol, o faguèt Renoir !
La vision nòstra deis annadas 30 seriá incompleta se citaviam pas Jaume de Baroncelli-Javon, nebot dau poèta-felibre Folcò de Baroncelli-Javon, "lo Marqués", qu'en 1930 a realizat una "Arlatenca". E dins lo domèni de l'influéncia felibrenca, fau remembrar la version parlanta de "Mirèlha" (d'après Frederic Mistal, o sabèm pron !), de Sirvaës e Renat Gaveau, que i caup fòrça passatges en provençau, tot aquò sus la musica de Gounod.
Dins leis annadas negras de la Guèrra e de l'Ocupacion, devèm rendre justícia au film de Sèrgi de Poligny, "La promessa dei tenèbras", virat dins la ciutat de Carcassona amb un scenario de l'escrivan Gaston Bonheur. Aquela bèla òbra intemporala es dins la dralha dei films fantastics de l'epòca ("La man dau Diable", "L'eternau retorn" o "Lei visitaires dau ser"…), mai aicí, l'emocion e l'intriga son ben occitanas : Charpin es un felibre e parla la lenga nòstra, lo vièlh Delmont descuèrp lo secret dei Catars (cita, de mai, dins lei dialògs, "l'occitan, l'anciana lenga deis Albigés" qu'utilisa tanben !). La malediccion deis eretges empachava l'amor entre Jany Holt e Pèire-Richard Wilm. Sortit au mes de març de 1945, dins un moment onte la poesia èra pas de mòda, "La promessa dei tenèbras" foguèt en plen incompresa.
Dau temps que se duèrp lo premier Festivau Internacionau de Cinemà de Canas, en 1947, se presenta un film devengut mitic dins l'istòria dau cinemà francés, "Farrebique o lei quatre sasons" de Jòrgi Rouquier. Saludat subran coma un cap d'òbra per la critica, especialament per Andrieu Bazin, mèstre de pensada de Francés Truffaut e dei futurs Quasèrns dau Cinemà, aquela òbra foguèt realisada per un jovent originari de Lunèl-Vièlh (Erau). Pendent tota una annada, de decembre de 1944 a novembre de 1945, Rouquier filmèt sei cosins, una familha de païsans, a Farrebica, un masatge de la comuna de Gotrens, dins lo nòrd d'Avairon.
Aquela cronica rurala, jogada per de non-professionaus, es un testimòni de la vida dau monde dei campanhas que va lèu disparèisser. Es mai qu'un testimòni etnologic qu'es una òbra esmoventa, que pertòca per sa poesia naturalista. Faguèt aquí, Rouquier, un exemple de cinemà-veritat, coma o faràn plus tard, en França l'èrsa novèla, o a la meteissa epòca, lo neò-realisme en Itàlia. Element fondamentau, l'occitan roergàs, emplegat naturalament per leis actors, ven una partida de la dramaturgia. La lenga es presenta dins cada moment de la vida quotidiana, jòia o pena, e cada sentiment que s'exprimís. Guierdonat per la premiera jòia dau Cinemà Francés, "Farrebique" es ara encara estudiat au departament de cinemà de l'U.C.L.A. (Universitat de California de Los Angelès). Te l'an analisat, plan après plan, de realisators americans tant celèbres coma Steven Spielberg, Martin Scorsese, Francés Ford Coppola o Bob Rafelson. Convidat, a la començança deis annadas 1980, au Festivau de Venisa, Rouquier foguèt saludat per aquest d'aquí que se pensava qu'èra mòrt tant son òbra èra venguda mitica de l'autra man de l'Atlantic ! E coma Rouquier èra fonhat per lei productors parisencs per dar una seguida a son premier film, Bob Rafelson l'assegurèt de son ajuda. "Biquefarre" foguèt ansin lo premier film forestier (e adonc occitan) avent reçauput de dardenas dau govèrn federal american. Au Festivau de Canas de 1983, serà guierdonat.
Lo començament deis annadas 1960 vetz l'aparicion e lo desvolopament d'un mejan nòu de cultura : la television. Es lo moment deis grandei creacions istoricas coma lei dramaticas de la tiera La Camerà explora lo temps, realisadas per Stellio Lorenzi. Presenta en 1966 son film, "Lei Catars", en doas partidas, "La Crosada" e "L'Inquisicion". Aquela òbra ambiciosa serà a l'origina de l'interdiccion de la tiera per lo govèrn francés. Film militant, "Lei Catars" ten una ideologia quasiment occitanista. Mai i a pas la mendra paraula en occitan per representar lei gents dau Miègjorn. Leis actors, totei remirables, tenon un accent ponchut. Veirem aquò pereu dins un autre telefilm de Stellio Lorenzi, "Jacó lo Crocant " virat en 1967 e presentat en 1969. Evoluïrà la television per l'utilisacion de l'occitan dins sei creacions de ficcion. Dins son "Molière", en 1978, Ariana Muouchkine trantalha pas de faire parlar lei païsans lengadocians dau sègle XVII en occitan per pensament de veritat istorica. Dins "La Crosada deis Enfants", en 1988, evocant lo sègle XIII, Sèrgi Moati fa pas s'exprimir leis Occitans dins sa lenga mai pasmens ambé son accent. En 1995, Joan-Loís Lorenzi (l'enfant de Stellio), realisa un bèu telefilm, "Mirèlha e Vincenç", interpretacion personala e modèrna dau mite mistralenc. Mai aquí, lei persontages s'exprimisson per part en provençau.
Ara, avèm de nos interessar a l'òbra originala dau realisator Joan-Pèire Denis. D'origina peirigordina, aquel ancian inspector de la Doana vira son premier film, "Istòria d'Adrian", tot en occitan, ambé de sota-títols en francés. Presentat au Festivau de Canas, en 1980, davera la premiera Camerà d'Aur (un prèmi fondat an aqueu moment). Ambé lo recul, se pòu trobar aquela istòria de païsan de Dordonha, dau començament dau sègle XX, un pauc moligassa. La mesa en scèna es classica, lo ritme lentàs. De còps que i a aqueu film desavia, mai mèfi qu'es l'un dei premiers films parlat tot en occitan, s'exceptam aquelei de Joan Fléchet dins leis annadas 60, e mai de Pau Carpita, que ne parlarem dins un autre article.
En 1987, Joan-Pèire Denis presenta son tresen film (après "La Palombiera" en 1983), totjorn au Festivau de Canas, "Camp d'onor". S'agís d'un cap d'òbra escret, d'una emocion e d'una sensibilitat mestrejadas en plen. "Camp d'onor " es un cas unic dins l'istòria dau cinemà francés. D'en premier, es l'un dei rarei films sus la guèrra de 1870. Puei, es lo premier film trilingüe qu'aguem en França. Lo jove païsan peirigordin, interpretat per Cris Campion, que s'envà a la guèrra per remplaçar l'enfant d'un borgés, parla sa lenga mairala, l'occitan. Lo pichot orfanèu que va reculhir dins leis orrors dei combats, eu parla l'alsacian. La païsana francesa qu'ajudarà nòstre eròi avans sa mòrt, parla en franchimand ; es jogada per la polida Pascala Rocard. Aqueu film deven una fabla sus la foliá murtriera deis òmes e sus aquelei que trespassan lei dificultats de comunicacion ambé son còr. Per son quatren film, en 2000, "Lei nafraduras assassinas", evocacion dei sòrres Papin, Joan-Pèire Denis abandonarà completament son Peirigòrd natau.
En 1978-79, Joan Fléchet, realisator naissut en 1928 (i tornarai coma ai dich avans), prepausa ai cadenas de television, ambé son ostau de produccion Lei Films Vèrds, una tiera de telefilms istorics. Lo projèct es abandonat mai Fléchet se bat per virar lo premier films de la tiera. Serà "L'orsalher". Sostengut per de gents coma Renat Allio e lei militants occitans (amb una soscripcion populara), lo film es escrich per Leon Cordes e Miquèu Pujol. Lo tèma n'es la quista de la libertat per Gaston, paure pacan d'Arieja, au sègle XIX. S'envà per òrta ambé son ors aprivadat. "L'orsalher", evocacion de l'ancian monde pirenèu, sòrt en 1984. Virada la meteissa annada e parlant tanben de l'Arieja deis annadas 1820-1830, "La Guèrra dei Domaisèlas", de Jaume Nichet, cònta una revòlta païsana. Lei conjurats fan seis atacas de nuech, mascarats en fremas, e parlan occitan entre elei, lo francés estent la lenga dei fòrças de repression. A aquela epòca, avèm un lòng metratge tot en lenga nòstra, "La Malastrada", d'Alan Rollando ; es l'istòria d'un sordat provençau que tòrna de la guèrra après la desfacha de junh de 1940.
Despuei, la lenga d'òc se tròba gaire dins lo cinemà francés. Mai, per pensament d'autenticitat, de cineastas utlilisan l'occitan dins de dialògs. Ansin, en 2000, dins "Sade", Beneset Jacquot fa de còps parlar lo "divenc marqués" dins sa lenga mairala. E es agradiu d'ausir Danièl Auteuil (originari d'Avinhon), cantar "La camba me fa mau", dins un provençau rodanenc complit.
Totjorn en 2000, Tricia Mazuy, dins "Sant-Cerí", cònta l'istòria de l'escòla fondada par dòna de Maintenon, frema de Loís XIV, per educar, en franchimand, leis orfanèlas de nòbles tombats a la guèrra, e que venon de tot lo reiaume. Au començament dau film, lei drolletas, raubadas dins sei províncias, contunhan de parlar normand o de formas divèrsas de l'occitan (lengadocian, gascon, auvernhat o provençau). Aquest besonh d'escafar la diversitat, la riquesa lingüistica e culturala, agradarà, tres sègles plus tard ai "soberiranistas", enemics de la libertat, campions de l'uniformisacion e esperits malauts qu'an la paur de l'autre.
Crestian Sourri - Mesclum 2004 - p155
