Aquí çai-jos la tresena part de l'article de Robèrt Lafont sus l'alienacion. Es estada publicada dins lo numèro uèch de la revista Viure en 1967. La primièra part se pòt legir aquí la segonda aquí.
Subre l'alienacion – III – Carga de passat e subrecarga d'avenir
Cal dire e dire mai que l'alienacion occitana, del biais que se'n parlèt aicí1, es un procès istoric. Per identificar lo fenomèn emai lo cernir n'i a pro amb una vista sus l'istòria. Mas pr'amor que se pòt pas far sens las nocions del se e de l'autre, que fondamentan lo concèpte d'alienacion, e qu'aquò son de nocions filosoficas, plaçadas al centre de tota filosofia, es indefugible que se daisse lo terren de l' « istòria dessenhada » pel terrèn de l' « istòria pensada ». Auriam adonc, nosautres occitanistas, de nos situïr a respièch d'una literatura filosofica abondosa ; e d'efièch i a una filosofia de l'istòria, benlèu trastejanta o regda de tròp, en cò de totes aqueles qu'amb nosautres denóncian una alienacion etnica e la vòlon desfar2.
Al fons, o sabèm, la causida decisiva es entre l'essencialisme e l'existencialisme, dins lo sentit mai larg de las paraulas. Tot analisant los fenomèns del « temps que cor » e del « temps gelat », denoncièrem l'alienacion dins l'immobilizacion a-istorica, dins la mitificacion dels existents successius d'istòria. D'aquela manièra, se se vòl plan admetre que lo desrabar de l'existent de sa contingéncia ne fa una esséncia3, se comprendrà que per nosautres l'essencializacion es una quita poirison d'istòria. Essencializacion, alienacion, mitificacion se rescontran a la crosada de la desfacha istorica.
Pr'aquò las causas son pas tan simplas, e se fasèm avís als faches, a la realitat contrarotlada, deurem rendre compte d'una mescladissa generala, que semblariá obligatòria. I a dins lo temps d'istòria encaminat una preséncia de temps gelat, que jòga un ròtle grand, segon totas las copas que podèm far. A totes los moments, quora es viscuda una situacion collectiva, la consciéncia istorica es barrejada d'una refraccion a-istorica, jos la forma d'una intervencion dobla : del passat sul present e del present sul passat, cadun justificaire de l'autre. Cada cap d'Estat se fa una idèa de sa « mission » a partir de çò que faguèron los grands d'aperabans, o que crei que faguèron. Cada familha esperitala es encordelada de sovenirs e d'un jutjament sus aqueles sovenirs. Cada classa a sas referéncias d'anterioritat. Emai lo proletariat que comença d'aver sa « legenda ». D'un biais superficial, aquò son las famosas tradicions, que cadun a las sieunas. Mai fons, aquò's una esséncia elaborada, un mite o un subre-se anti-istoric que los òmes, las classas, las comunitats etnicas o culturalas s'impausan e que lor impausa d'actes. Aital l'istòria se fa amb lo temps que cor, qu'aquò's sa matèria, mas tanben amb l'immobilitat dels parangons etnics, culturals, politics. Lo recorvament e l'enduriment del temps dins las consciéncias es totjorn aquí. L'istòria sembla de cabir necessàriament en ela una anti-istòria, e de se far amb aquò. L'anti-istòria seriá pas un motor d'istòria ?
Es aquela question que nos pausam ara, e que podèm pas nos empachar de la pausar. Parèis que siá la clau d'una compreneson melhora de la quita alienacion.
França e Anti-França
Se l'essencializacion es un motor d'istòria, la traparem en cò dels vencèires coma en cò dels vençuts. La destoscarem dins los procèsses liures d'istòria coma dins los procèsses borrotlats. França ne baila un image jos nòstres uèlhs.
Prengam qualques moments-claus, qualques situacions de grand volada. Lo moment per exemple ont los Capecians, al sègle XII, un còp concebuda la territorialitat francesa (la Francia occidentalis), la vòlon realizar. Es un grand moment d'istòria ont se farga febrosament una anti-istòria. L'Abadiá de Saint-Denis elabòra la pensada de las cançons de gèsta e los mites reialistas (lo sacre de Clovís, l'aparicion de la colomba celèsta a Romieg, la parentat amb los Carolingians). Lo ròtle donat al Capecian per l'assemblada de Noyon – pasmens sorgent d'una legitimitat – sembla pas bastant. Cal traspassar l'eveniment per ajónher una motivacion mitica. Cal un reialme que siá pas pus contingent, e pr'amor d'aquò cal penjar l'existent-reialme a l'esséncia de França4, lo poder concrèt del rei a la Corona sacralizada.
Puèi lo moment de Francés 1èr. Èra lo temps d'un passatge del reialme a mai de modernitat : renovament de la societat amb un abandon de l'assèti feudal (caldrà mai d'un sègle per o acabar), renovament e centralizacion de l'administracion, modificacion culturala que la question religiosa n'es l'aspècte mai actiu. Emai engrandiment territorial. Nòva creacion a-istorica : los drèches mitics de la dinastia son fondamentats pel trabalh dels juristas e dels escrivans (Ronsard bèl primièr), las vistas subre la lenga francesa son empeutadas sus una acronia radicala, qu'expremís du Bellay. Al francisme capecian suecedís en apondon un galicisme. L'esséncia de França se desliga un pauc mai de l'istoricitat quora lo Rex Francorum es sonat Rex Gallorum.
Ara lo moment de la Revolucion. Entre totes foguèt perilhós. França alara es a la risca de l'istòria qu'ela fa. D'un band lo contracte nacional de la Fèsta de la Federacion plantèja la nacionalitat dins l'adesion, e doncas dins la contingéncia. De l'autre lo caractèr politic de la nòva nacion la dobrís per principi a de gents que foguèron pas jamai francesas, e que pòdon dintrar en França amb lors lengas e lors culturas pròprias. França se desgela : se desfà coma esséncia a dicha que se fa en existéncia. Mas del meteis moment la reaccion essencialista es encaminada. Lo vièlh concèpte de territorialitat justifica l'adesion a França dels Avinhonencs e dels Bearneses tan coma, sus un plan fondamental e nontactic, la lucha contra los « Chouans ». L'essencialisme cultural buta a l'uniformizacion lingüistica. França contunha coma esséncia.
Es facil de veire qu'aquelas acronias tan potentas son fin finala de marchapès d'istòria. Los Capecians, provesits d'un mite que los sanctifica, e darrièr eles los Franceses justificats per avança, se mandan lèu e de pertot dins la conquista. Quora de París e quora Angevins anaràn lèu a Tolosa, a Ais de Provença, a Roma, a Palermo. Parièr al sègle XVI. E al XVII, al XVIII. Contunha aital l'escorsa d'aquel imperialisme assimilaire, egocentric, tan desparièr de l'imperialisme polietnic e ecumenic que s'acaba justament amb Frederic II, òme e mite5. Parièr dins l'ondada revolucionària França reprèn la politica expansionista de l'Ancian Regim, e la Republica va cap a l'Empèri.
Convendriá de se demandar se i a pas aquí tanplan una mena d'alienacion. Un existent es desvirat de sa destinada naturala al profièch d'una idealitat, coma un autra pèrd l'escorsa del temps al benefici de son vencèire6. Lo gèl del temps e l'essencializacion apàrian las doas desviacions. La diferéncia es que l'existent en desfacha istorica s'aliena a l'autre, luòga que l'existent liure, es a l'idèa que se fa de se que s'aliena. E la poirison es pas parièra : l'alienacion al subre-se tira pas la collectivitat, confortada de mites actius, fòra l'istòria. Al contra la buta a « devorar » l'istòria. Cancerizacion – per contunhar amb d'images biologics – e enquistament son las doas fàcias de l'alienacion.
Dialectica de las alienacions
Pr'aquò se pòt pas que sián pas ligadas, d'abòrd que se desvolopan dejós un rapòrt dialectic vencèire-vençut. Los faches o mòstran clar.
Al moment capecian, la mitificacion del destin francés aprepara la somission dels Occitans a la Corona. E un còp la somission facha, quora s'entamena l'alienacion occitana en primièra pèrdia de movement creator, son los Occitans que van portar al centralisme sas armas melhoras. La revolucion juridica aprofiècha lo drèch roman cultivat en Occitània ; Guilhem de Nogaret servís la causa de l'unificacion que destrusirà sa cultura etnica.
Vesèm aital que lo desplaçament de l'usatgièr d'una cultura endecada de cap a la cultura del vencèire, es pas sonque aquela recèrca del temps que cor, segon que o diguèrem, mas tanplan un fenomèn corruptor. L'alienacion es pas fugida qu'en susfàcia ; mai fons se desplaça e ven noirir l'essencializacion dins l'existent qu'aculhís. Aital Rivaròl, qu'es doblament alienat, genoés e occitan d'origins, servís l'imperialisme lingüistic francés. A la Convencion, la subrestimacion de l'unitat lingüistica es d'un gascon, Barrèra.
Sul plan politic, lo simbòl mai naut del fenomèn es Bonaparte. Caliá, per butar al tèrme lo nacionalisme francés, un òme que portèsse en el coma una macadura lo desrasigament etnic, lo filh d'un combatent de Paoli passat a l'enemic, un aventurièr quichat pel mal de la nacion7.
Al sens contra las doas desalienacions, sembla que se pòrten ajuda. L'afar se presenta gaire dins l'istòria de França. I trapam sonque d'indicas : lo moment 1830 en cò dels intellectuals, remonta de l'etnia bretona e de l'etnia occitana, revision de l'istòria de França8, protèsta morala contra l'imperialisme de las conquistas al luènh. Indiças emportadas pel ronfle del nacionalisme francés que remanda las renaissenças etnicas dins lo lateralisme, las aliena mai e aliena las consciéncias francesas al centre.
Pr'aquò ne sèm ara que las indiças tòrnan parèisser, mai grèvas. Tot es en trantalh del destin francés. Cargat de far quicòm amb aquel existent istoric a la davalada d'un destin imperial, de Gaulle jòga un grand jòc de consciéncia nacionala (çò que sos predecessors n'èran incapables, o cal plan dire). O jòga en plen dins l'alienacion. Pensa la França-esséncia coma bensai degun la pensèt pas jamai. Instituís un rite collectiu, qu'es una injeccion majestuosa d'anti-istòria dins l'istòria : rasona amb la França entitat e non pas amb los Franceses concrèts. E d'un biais n'arriba a far bolegar las causas, a transformar un pauc las desfachas en recuperacion de destin. Jos l'escapa gigantèsca de la grandor essenciala, dobrís un pauc lo camin a l'evolucion, afavoris lo movement de l'existent.
Mas es pas gaire qu'una escapa. Lo gaullisme es pas qu'una forma transitòria, esquichada d'urgéncias politicas, d'un fenomèn mai lent e fons – qu'a l'esquèrra lo trapam tanplan amb la granda paur : paur de pèrdre França culturalament dins l'americanizacion, politicament dins Euròpa. Es l'enquistament entamenat, l'aparament que pren la plaça de la conquista. L'identificacion a l'esséncia, que pòt pas mai far que França devorèsse l'istòria, de l'istòria la tira. L'alienacion se replega. Comença de se dessenhar un grand Felibritge francés.
Tant i a que lo desgèl del temps es segur mai dins las revolucions etnicas que non pas dins la mantenença del Centre. L'evolucion creatritz d'istòria passa tornarmai per çò que foguèt longtemps lateral. O se poiriá qu'i passèsse, se podèm tenir lo ròtle dificil qu'ara nos avén.
Saber èsser « reaccionaris »
Re-monta, re-naissença : se cal mainar del prefix. Significa que las re-ssorgidas etnicas corron lo temps d'a rebors. Son istoricament reaccionàrias. Sèm nosautres en reaccion contra l'istòria facha, a protestar contra çò que se seriá pogut far pas. Planhèm l'escrancament de l'occitanitat al nom de la rega ideala d'una occitanitat perseguida en libertat. Sèm los òmes de las virtualitats istoricas.
Aital la posicion de nòstres adversaris es de melhor tenir que non pas la nòstra. D'unes, los mai ferotges, nos convidan a far lo pas darrièr : a tot abandonar de l'occitanitat per nos integrar sens bestorns a una cultura francesa univòca. Reconoisson lo fach d'alienacion, mas ajustan que l'istòria se fa totjorn amb d'alienacions acceptadas e traspassadas. De fach se pòt dire que cultivam la malaisança : una alienacion arribada a son tèrme, quand lo sovenir d'una cultura originala es esvalit, se destrusís d'esperela.
D'autres, los amics a mièjas, admeton nòstra existéncia a condicion que las integrèm, las riquesas nòstras, a un destin francés equivòc. Eles voldrián far de l'alienacion (en general defugisson la paraula) una integracion matisada ont se perdriá lo mens per gasanhar lo mai. Cèrca d'un ponch d'equilibri sempre amenaçat dins l'etèrne desequilibri del bilingüisme.
De tot biais ara nos reconoisson, totes, coma de victimas de l'istòria, e l'istòria se pòt pas far sens victimas, çò ditz lor filosofia. Dison plus ges, coma Mistral quand jogava al Bossuet laïc, que dins l'òrdre divin tot se fai per un ben. Mas pensan que l'istòria es pas reversibla.
Aquí lo picar de la dalha. Nosautres tanpauc o cresèm pas que foguèsse reversibla. Lo temps que cor dins los afars dels òmes va totjorn cap a l'avenidor. Mas travèrsa lo present. E i trobam nòstre compte. Una re-naissença (en mai del prefix, avisèm-nos del radical ; e dins reaccion, i a tanplan accion) se plaça a la salida del present. Es una interrogacion apassionada subre çò qu'es a mand d'èsser. Aquò nos baila una presa sus nòstres contradisèires, qu'amb eles lo ponch d'arribada de l'istòria es totjorn un present absolutizat, replegat sus el e barrat de cap a l'avenidor. Nos convidan a l'integracion dins una realitat aplantada, dins una França que se traspassa pas. Imaginan un futur semblant del present.
La reaccion d'istòria es d'anar fins a un ponch d'anterioritat per sasir una realitat sacrificada, qu'es nosautres coma cultura, coma pòble, e d'aquí remontant en vertat, seguir l'aventura d'aquela destinada interiorizada, reducha, alienada. De tant qu'aquela aventura càmbia, mas contunha, tant apaurida siá, demòra coma una virtualitat d'istòria, fins al present. E s'aquela virtualitat dins lo present se transforma mai, ela es, coma que vire, una beluga d'avenir. La carga de passat que remontam d'un potz d'oblit, s'es rica e viva, es una subrecarga d'avenir que sentèm dins nòstres actes.
I a pas aquí verbalisme e mistica facila, mas una lei verificada de l'evolucion. Las renaissenças de forma nacionala foguèron al sègle passat, tan pastadas de languison istorica que las vejam, de motors positius d'istòria en Euròpa. E, se ne cresèm En Thant, tant ne poiriá èsser ara en Africa e en Asia. Lo mal vertadièr es pas lo renforçament d'una virtualitat jutjada mortinèla, mas l'absolutizacion del présent.
Nòstra analisi nos fa clar qu'aquela absolutizacion recobrís pas res autre que lo gèl del temps, l'essencializacion d'un existent.
Aquò's per nos mètre d'aise. La remesa en circulacion de las realitats etnicas en França es pas un culte artificiós de dieus mòrts. Es una lucha largament desalienaira, a totes los nivèls, comprés al nivèl nacional francés. Çò que ne seriá, d'alienaire, seriá d'afavorizar, en nos netejant la memòria de nòstra cultura, e nòstre asuèlh de nòstre espèr de vida, un aplant de la societat ont vivèm.
Los ponches de desalienacion
Tant i a que se trapa dificil de fixar lo ponch d'istòria ont una alienacion es capitada e una desalienacion alencòp illegitima e impossibla. Superficialament per nosautres seriá la data de la mòrt de la lenga d'òc abandonada a sa regression regulara. Mas la lenga mòr totjorn per una familha, un òme o un vilatge. Mòr pas en se. E trapam d'aquela amira que de situacions corpusculàrias, pas res qu'excuse un abandon collectiu, un jutjament generalizaire quin que siá. La clau de la compreneson es endacòm mai, dins la dialectica de las alienacions. De tant que se viu en tèrmes francés de fenomèns alienaires, e del mai sentèm la collectivitat francesa al perilh de se gelar, es legitim e possible de se servir de las virtualitats sacrificadas coma d'armas contra l'enquistament. La recuperacion totala d'una lenga coma la nòstra voja dins lo present d'esplèchas de movement. Nòstra reaccion es revolucionària.
O aviá plan comprés L.-X. de Ricard quora rasonava subre la prescripcion istorica9 :
« Nous ne pensons pas qu'il y ait prescription dans les jugements historiques, et que parce qu'un crime s'est accompli dans des circonstances abominables il y a six cents ans, les siècles, en s'accumulant, aient rien enlevé de son abomination.
« Je dirais plutôt qu'ils y ont ajouté, parce qu'ils nous ont permis d'apprécier, dans toute leur succession logique, les conséquences pernicieuses dans lesquelles il s'est perpétué, pour ainsi dire, jusqu'à nous ; et parmi ces conséquences, les plus déplorables ne sont-elles pas l'exemple et l'encouragement légués aux malfaiteurs qu'il sollicite à imiter ».
Se se despuèlha lo moralisme d'aquela pensada, se i destoscarà pro plan la vision, dins una « succession logique », d'una destinada desviada. Aital Occitània vençuda al sègle XIII representa una virtualitat enclausa dins lo destin francés que protèsta de contunh contra lo nacionalisme descadenat. La desalienacion occitana es de far de la protèsta plan mai qu'un pentiment : una morala politica activa, que s'incarna non pas dins la França intemporala e clausa, ont l'essencializacion un còp per totes nos rend l'intrada impossibla en tant qu'occitans, mas dins lo progrès de la realitat que prenguèt la forma existenciala de França. Transformacion del dedins e del defòra d'aquela realitat, dempuèi lo passat reactivat de cap a l'avenir preactivat : aquí lo sens de nòstra intervencion.
La data ultima d'una recuperacion nos es pas donada per un fach estadistic, mas per las condicions de la dialectica d'istòria ont sèm implicats. Emai vesèm que las causas van aital. Es la necessitat d'un ròtle d'istòria, e non pas la santat practica de la lenga que fa dempuèi qualques ans las vocacions occitanistas.
Mas del còp se cal mesfisar. Una recuperacion de destin se fa dempuèi un présent movedís. Se fa pas abstrachament. Es ara que determina nòstra actitud a respièch de l'abans. Croce escriguèt sus aquò de paginas plan importantas per nosautres. Conoissi de gents que se senton esmoguts al sovenir de Gergovia (qu'èra en Occitània !). Mas cresi pas que Gergovia siá ensenhaira per uèi. E de uèi partís cap a Gergovia pas ges de camin senon lo del remembre sentimental. Luòga que de uèi podèm anar a Montsegur. Simplament perque los protagonistas de Gergovia son los uns e los autres plan enterrats dins l'istòria. Los de la Crosada Albigesa son sempre dialecticament ligats a un procès d'istòria.
Las meteissas paraulas tòrnan e mai tòrnan. Fin finala se devèm èsser nòstres desalienaires, coma creators, o disiàm, coma creators d'istòria, o vesèm ara melhor, nos cal garar de l'anti-istòria. Nòstra error capitala seriá de creire a l'èsser d'Occitània, tan coma a l'èsser de França. Cal sortir dels mites10 per inventar aquel estil d'istoricitat que ne sèm devents. Integrats temps passat a França, la « nacion de las nacions », e comptables d'un existent que jamai s'essencializèt pas que per alienacion reductritz11, avèm aqui la tasca dificila, mas plan modèrna, de porgar l'istòria de las esséncias-Molòcs.
Robèrt Lafont
Nòtas :
1 Cf. las analisis primièras sobre l'alienacion dins Viure, n°1 e 3 (prima e automne de 1965).
2 La critica facha per J.-M. Domenach del concèpte d'alienacion dins lo n° de décembre 65 d'Esprit es justa per una bona part, la part de critica ; mas, coma o diguèt F. Gardy dins lo n° 5 de Viure, s'apila sus lo meteis essencialisme a-istoric que se ne fa un crime als autres. Nòstre article es escrich per esclargir un pauc aquela peticion de principis, qu'es generala dins la pensada francesa nacionala d'ara.
3 Lo vocabulari mistralenc es clar (es totjorn a el que cal tornar per rendre compte de l'aventura ideologica occitana) : Mistral finis que parla plus ges que d'una Provença en idèa, l'esséncia de Provença, al dessús de l'istòria.
4 Pren aquí partença lo concèpte de « France incréée », fonsament analisat per Efflam Dreger dins lo n° 1-2, 1965, d'Ar Falz.
5 Perque l'imperialisme roman aviá sos mites, e mai s'acabèt dins la florason mitica del milenarisme. La diferéncia d'el amb l'imperialisme francés, sul plan aquel, es qu'el consomís de mites mediats (traversan lo destin sacrat de la Roma antica) e d'aquò arquitecturats en cicles ; luòga que lo mite francés es immédiat (sacraliza e essencializa França al moment qu'aquò's necessari, a partir del quite contengut sociopolitic de la nacion) e rabent (servís sul còp a d'actes de conquista e d'anexion brutals).
6 De fach avèm ja emplegat la paraula d'alienacion per aquel fenomèn, a perpaus del jacobinisme : La França, nation révolutionnaire aliénée par le centralisme autoritaire (Ar Falz e Bulletin du C.O.E.A., octobre 1965).
7 Se'n manca de gaire que Bonaparte non sià qu'un mercenari : après Termidòr se sap que volguèt ofrir sas armas al Sultan ; en Egipte somiava de venir un rei musulman. Lo qu'ara als Invalids es l'objècte d'un culte nacional, i aviá de moments a Santa Elena que planhiá de s'èstre pas fach rei dels Còrses.
8 « Je sens en moi la conviction profonde que nous n'avons pas d'histoire de France », escriviá A. Thierry (Lettres sur l'Histoire de France) a perpaus de la resisténcia dels Aquitans als Francs e de la resisténcia occitana a la Crosada Albigesa.
9 Qui nous sommes ?, La Lauseta, 1878, p. 27.
10 Las lançadas renaissentistas d'ancian temps podián pas se'n garar. Aital Peir de Garròs farga una intemporalitat gascona, e inventa de mites aquitans que respondon en resson als mites galeses.
11 Al moment que França concèp son primièr nacionalisme, los Occitans luchan contra ela al nom de valors progressistas. Es çò que ditz tot de long la Cançon de la Crosada.
