Robèrt Lafont subre l'alienacion (I)

Detalh de l'òbra de John Keane, Chorus, 1998

Dins lo primièr numèro de la revista Viure en 1965, Robèrt Lafont tornava sus la nocion d'alienacion. Reflexion que ven dissertacion sus l'occitanisme e sul perqué de sa legitimitat. L'ortografia es estada corregida. Clicar per legir la segonda part.

Subre l'alienacion – I – Del pus passat a nosautres

Un sègle fa qu'una Renaissença occitana es encaminada e adralhada. Pr'aquò nos desfauta una analisi bona, emai elementària, de las condicions sociologicas d'aquela Renaissença. D'estudis d'istòria literària començam de n'aver, mas pas ges encara que butèsse la recèrca en defòra del quite domèni de la literatura coma fach de cultura elaborada e conscienta, pas ges que pausèsse condrechament lo problèma de l'escrich dins sas relacions amb una situacion lingüistica, o melhor dich sociolingüistica¹. Pas ges que nos expliquèsse lo perqué d'aquela sofracha d'audiéncia de la literatura nòstra als sègles XIX e XX, que rendèsse compte d'una « Renaissença en espèra » coma o diguèri un còp².

Emai se poiriá veire la caréncia explicativa coma simpla projeccion dins la consciéncia occitanista d'una malaisança mai generala, la de la consciéncia occitana tota. Aital se comprendriá que lo problèma de la Renaissença es vertadièrament de doas fàcias complementàrias : l'alienacion culturala del pòble d'òc tant fa qu'el pòt pas entendre los que pòrtan sa cultura al nivèl pus naut de consciéncia, mas aquestes enrebalan fins a aquel nivèl tota una part d'alienacion collectiva, e arriban pas a comprene pro plan ont es la clau de la situacion que los escana, capitan pas tan solament a concèbre quin estudi caldriá menar per comprene un pauc³.

Al contra vesèm cossí una Renaissença capitada, la catalana, se noiriguèt d'una consciéncia sociologica de sos progrèsses, amb totes los estudis que foguèron faches de la populacion catalana sus un plan universitari, o dins l'accion concrèta del partits, de las ligas, de las entitats renaissentistas diversas⁴. Tant i a que cresèm pas possible a l'ora que sèm, ni una compreneson de la Renaissença fins a nosautres, ni tanpauc una nòva partença per l'accion, en defòra de la coneissença del quite fach d'alienacion. Çò qu'ensajarem aicí un pauc a la volada, perque cal que quelqu'un comence.

L'alienacion etnica : definicion generala

Se comprendrà pro clar de qu'es l'alienacion en fasent referéncia a l'estat d'una etnia liura de son desvolopament, coma o èra d'un biais vesedor Occitània abans la Crosada albigesa. L'etnia – qu'es lo contrari d'una raça, pr'amor que nais totjorn sus un terren de mescladissa raciala, al moment que la mescladissa s'estabiliza⁵ – se definis primièr per sa lenga originala : per nosautres se tracha d'una consciéncia de lenga nòva, lo roman, nascut del latin, mas desseparat d'el, e de lenga autra, a respièch de las autras formas de roman, mai germanizadas (los dialèctes d'oïl), o pas tan desempegadas de l'usança latina (l'italian). Lo sentiment de la lenga viu dins e per un ensems d'oposicions dialecticas, que las fan nàisser las relacions d'una societat en genèsi : aital l'occitan del sègle XII se destria del latin literari coma una lenga laïca e localizada per oposicion a una lenga de glèisa e ecumenica ; se planteja dintre los tèxtes administratius coma lo lengatge necessari, e jove, del viure costumièr dels illitterati, es a dire d'aqueles qu'escapan a la cultura tradicionala dels clèrgues ; s'opausa al francés coma esplècha d'una ideologia sociala, la mondanitat cortesa, que tarda per nàisser al Nord de Lèire.

Es de bon veire dins aquò que lo sentiment d'identitat es una causa en movement, una idèa de se que se farga a dicha que lo se pren cara e forma. Los classaments estadisses dels lingüistas e etnològs de uèi, segon l'identitat scientificament establida de las lengas, son de gaire d'utilitat per encapar aqueles fenomèns de consciéncia. Çò pus important pels occitans foguèt pas la definicion absoluda del lengatge, que podián pas averar, mas si-ben l'aventura del lengatge naissent, ligada a l'aventura d'una societat establida entre Lèire, Tarragona e Alps, que se sap ara cossí viviá en avança lo destin de las societats europèas.

Tanben se poirà ajustar, a perpaus d'Occitània, qu'una etnia que las valors sieunas l'asseguran dins sa consciéncia, pòt pas se relenquir dintre ela. Aquelas valors son d'intrada universalizablas o universalizadas. Aital del pòble grec antic qu'en se destriant dels autres, los Barbars, farguèt las valors que fondèron un umanisme antiracista e preparèron una civilizacion ellenistica qu'absorbiguèt los Barbars. Aital del pòble occitan que, sus la basi d'una prosperitat economica remirabla e d'una aviadesa d'evolucion pro mercanta, elaborèt en ochanta ans de flambada : una concepcion nòva del ròtle territorial de la ciutat, vesedoira mai que mai a Tolosa quora ven ela capitala del Comtat⁶ : un liberalisme moral e religiós en ajustís al liberalisme economic ; una convivéncia sociala apilada sus lo Paratge d'origina aristocratica e sus lo drech escrich ; una aventura plastica (l'art romanic e las primièras temptativas augivalas) ; una aventura poetica e musicala (la cançon dels Trobadors) ; una revolucion del sentiment amorós... Totas aquelas descobertas foguèron lèu generalizadas a una part d'Euròpa, abans la Crosada, e portèron frucha de pertot, subretot en Itàlia.

Mas, que se trache del procès d'identificacion a se o del procès d'irradiacion culturala, es plan clar que l'etnia se daissa concebre e primièr se concep a ela sonque en se desrabant de çò autre, que siá lo passat, que siá una autra civilizacion que sacrifica dins ela (la civilizacion teulogala e clericala), que siá una autra etnia. Sus lo territòri de l'anciana Gàllia l'autra etnia, es la francesa, d'un biais estructural. Sens remontar a la preïstòria (que ça que la i trobariàm aquela dualitat sociologica sens cercar de trop) podèm afortir que çò qu'a definit Occitània per avança es la famosa oposicion de Gallia barbara e de Gallia Romana del sègle VI. Mai que ges d'etnia l'occitana es tre sas originas en situacion dialectica, estant que nais d'aquela situacion.

La destruccion de la civilizacion sus son luòc significa doncas l'escantiment d'un fogal d'irradiacion culturala. Es lo fach de l'autre. Significa pas una destruccion de la lenga, que los Capecians avián pas idèa de combatre l'occitan. E mai significa quitament pas una pèrdia del sentiment d'identitat. Son justament los Capecians que, per de rasons de politica⁸, donèron al país conquistat lo nom que s'èra pas encara donat, de Lenga d'òc e d'Occitània. Eles an assegurat d'usança administrativa aquela identitat. Mas dins lo moment que l'autre reconois l'alteritat occitana, li balha un sentit tant estrech coma clar, un sentit purament lingüistic e un pauc juridic. Çò qu'es matat, es la fòrça d'evolucion etnica, la creacion conquistaira de valors generalas, es lo movement.

Es aquí l'alienacion etnica vertadièra : que desenant una etnia, li siá raubat son destin mai naut. Tre aquel moment important d'istòria la posteritat de la civilizacion occitana es en defòra de las raras naturalas d'Occitània : la posteritat dels Trobadors es dins l'evolucion de la lirica d'oïl, dins Dante, Petrarca, Bocaci, dins los Minnesänger, etc. ; la posteritat de la pensada ciutadina es dins las republicas italianas, la posteritat plastica es dins l'art gotic del Nòrd. Dins lo país, çò occitan se redusís a de sobras. Sobras, las escòlas trobadorencas de Rodés, puèi de Tolosa e la poesia floralista. Sobra, aquel gotic occitan, nascut d'un esfòrç magnific d'adaptacion de las mòdas nordicas a l'èime miegjornal, mas que va durar mai de cent ans coma un provincialisme. Sobra, la literatura de pròsa de mai en mai enfangada dins l'agiografia. La civilizacion occitana pèrd lo movement. Ven una tradicion inerta e inerma. Se massifica.

La massificacion e l'alienacion son dos fenomèns ligats. Quora l'occitan vòl fugir la massa, se vòl tornar trapar lo fil drech del movement de las idèas, o pòt pas far qu'en s'encastrant dins çò autre, dins la cultura venceiritz qu'a pres en carga lo destin de creacion de l'encontrada d'òc. La lenga d'innovacion pels Occitans, la que fa fruchar çò que demòra encara de sa cultura pròpria e qu'exprimís melhor son viure superior, aquò's lo francès. La matèria occitana se pòt demassificar sonque en se revirant. Logica de l'alienacion. D'aquela amira un Eyquem-Montaigne es pro occitan encara per las curiositats sieunas coma per las donadas moralas de son umanisme, mas deu tot afrancimandir, quitament dins son experiéncia intima, per o vojar dins lo sègle. Un Montesquieu parièr expremís certanas tradicions d'òc qu'avián pogut s'esperlongar dins un parlamentarisme aquitan, mas es lo mèstre d'una pensada francesa, e coma escivan, encara mai que francés, es parisenc.

L'alienacion al dintre de las letras d'òc

Aquel rapòrt d'una literatura-massa a una literatura-movement revèrta fòrça lo rapòrt d'una cultura folclorica a una cultura escricha e conquistaira, la de las classas superioras de la societat. D'efièch la literatura d'òc qu'es anti-folclorica per acte de naissença, se folcloriza pro dins sa descasença. O vesèm dins lo mistèri religiós per exemple. Lo mistèri francés es l'escacença de creacions importantas dins de ciutats capitalas a la fin del sègle XV encara, e s'aplanta al sègle XVI, sa corsa acabada, luòga que lo mistèri occitan s'estaca a de cantons montanhòls (Roergue, Briançonés), cai dins l'anonimat. Çò que li permet de durar en plen sègle XVII, jos la forma de representacions localas e de se transformar en pastorala al XVIII.

Mas lo dinamisme creator, pòt arribar que torna nàisser quora lo traumatisme primièr es d'a fons oblidat, quora las entremièjas o afavorisson en congreant un debat istoric animós ont l'occitanitat es tornarmai viscuda en movement. N'es lo cas al sègle XVI entre la Gasconha de Peir de Garròs e la Provença de Belaud⁹. Mas alara lo dinamisme buta contra de raras ja establidas per l'alienacion. Se tracha plus ges d'una creacion etnica pure, puslèu d'una desalienacion dramatica e dolorosa, malbiaissuda e contrabatuda. Aital Godolin e son escòla nos arriban après una reduccion vesedoira de l'expression literària que se folcloriza per estapas a Tolosa (Nomparelhas Receptas, Ordenanças del Libre Blanc, puèi Odde de Triors). Malgrat una ambicion magnifica e un gèni poetic reconogut pels mèstres de la republica de las Letras, Godolin capita pas d'occitanizar, de « mondinizar » l'institucion del Consistòri, vengut Collègi de Poesia Francesa. La borgesiá tolosana l'accèpta coma laureat s'escriu en francés, e en occitan coma ornament risolièr de la fèsta de Mai. Es condemnat a una poesia del beure, a exprimir los aspèctes anecdotics e menors de l'institucion.

Sos seguèires capitarán, mas serà un moment que la borgesiá intellectuala mai avançada serà passada als Lanternistes, la future Acadèmia de las Letras e Sciéncias, ont Godolin va pas, d'abòrd qu'aquí se parla sonque lo francés melhor. Lèu Lalobèra d'autre costat clavarà lo règne de l'occitan en còde Clemença Isaura en obtenent del Rei la transformacion del Collègi en Académie des Jeux Floraux.

L'amplor e l'auçada d'una òbra aital pòt pas reversar lo fenomèn de folclorizacion que s'afortís d'a passar los sègles amb la dialectica especialament francesa de las lengas. D'aquí que, pendant lo XVIII^en e la primièra part del XIX^en, la produccion occitana se manten e dona de caps-d'òbras sus un plan ont se projècta aquela dialectica : burlèsc e georgic.

Quora ven l'ora del Felibritge, de la Renaissença volontària, e pas mai veleïtària, la situacion es tala. Dos camins son dobèrts a l'escrivan. O s'alinhar sus la situacion, en s'acantonant dins los genres menors, mas o pòt pas far sens referéncia, òme de cultura superiora qu'es, a de nivèls superiors concebuts en francès, e d'aquí ven aquel biais falsament popular, popularesc-ornamental de la literatura d'armanac. O negligir la situacion, escriure per un public en idèa, coma se faguèt de Mistral a nosautres e lo fracàs çai es : aquela produccion que s'amerita un jorn lo Prèmi Nobèl tròba son encastre sociologic a l'exterior, en revirada, e non pas al sieu, dins sa lenga. Dels dos costats l'alienacion, fach collectiu, a condemnat l'autor-individú a una « distorcion de l'escrich ». Lo pòble d'òc d'aquel temps contunha de saborar sa literatura, es a dire que respòn a la situacion sociologica occitana, amb d'òbras patesejairas, anti-renaissentistas (la de Bigòt a Nimes, de Méry de Brageirac) o per còp d'astre dins tala pèça, e mai bilingüa, d'Emili Barta.

La literatura d'òc es de fach, dempuèi Mistral, descrocada de la realitat sociala, e patís aital l'alienacion culturala d'un pòble. Es la rason, de segur, perqué los eveniments concrèts del viure occitan dempuèi un sègle (escrancament del vam industrial de la zona pre-cevenòla, escrancament de la borgesiá regionala d'afars, desplaçament geografic e social del vinharés lengadocian, naissença del complèxe industrial bas-auvernhàs, aventura industriala de Lemòtges, despoblament de las montanhas, etc.) aguèron ges de ressons dins nòstras letras. 1907 anèt tustar un occitanisme felibrenc desprovesit d'ausida e de paraula.

Anti-realista encara mai qu'irrealista es la Renaissença. Lo grand realista nòstre, Gelu, es un anti-renaissent. Lo quite voler de Renaissença cabís en el la reduccion, l'alienacion occitanas. Mistral aviá rason : tota victòria, sus las donadas de son òbra e de son temps, es « en idèa », Victòria coma ditz un de sos melhors comentaires de « l'homme contre l'histoire », o victòria en illusion coma o diguèrem.

L'alienacion coma procés lingüistico-politic

I a una causa que los estrangièrs podon pas comprene d'intrada, e pr'aquò es essenciala per encapar la mentalitat francesa : que la dialectica normala lenga nacionala – lengas regionalas aja aquel caractèr irrepressible de dialectica de classas. Las rasics ne son ancianas, dins l'anar de la societat francesa dempuèi quitament lo sègle XVI. Los istorians an provat coma una classa que poja dins sa montada aquesís la cultura de la classa superiora e anteriora, e la fa sieuna fins a l'aparar. Per cultura entendam non pas sonque la cultura literària e artistica, o scientifica, mas subretot l'ideologia nacionala. Aital lo centralisme francés, fach primièr de pensada d'una familha reiala, s'incarna e se delarga dins las onzadas successivas de la borgesiá sonadas a un ròtle de direccion nacionala. Aital la borgesiá petita qu'arriba al poder amb la Convencion lo fa sieu en lo radicalizant. Los oposaires sacrificats son al contra anti-centralistas, puèi federalistas : feudalidat antica, feudalitat de governaments (Montmorency), grands proprietaris e parlamentaris provincials, girondins. La borgesiá radicala de la Republica tresena adopta aquel centralisme, amb de l'autre band l'imperialisme exterior, de tradicion francesa tanben. Combas respond a Colbert.

Çò francés es que la question de la lenga es inserida dins aquel procès, ligada al dintre amb l'ideologia nacionala e mai nacionalista. Lo mot de « patois » especificament francés dins son sentit pejoratiu o mèrca plan. Lo parlar regional (accepcion viva de patois tre lo sègle XVI), es parlar de las classas non desrevelhadas a la consciéncia politica. Tre qu'una classa ajonh l'estadi de la consciéncia, ela se revira contra sas originas e la lenga de sas originas. La mentalitat del « pesolh revengut » es la mentalitat francesa normala¹⁰. Del còp lo « patois » es antinacional. O vesèm dins la pensada de la Convencion. Barrèra, un occitan, proclama que lo pòble se va apoderar de la lenga de Versalhas (dialectica sociala), e Gregoire demanda que se luche contra lo fanatisme que parla breton (dialectica nacionala). Emai se veguèt en 1907 : la lucha contra París se menèt amb un grand desplegament de bandièras tricolòras e Marcelin Albert parlava e escriviá un francés academic. La floreson extraordinària d'inscripcions occitanas fasiá manifèst lo dinamisme occitan, mas aquel dinamisme demorava lateral, n'arribava pas a una simpla consciéncia d'occitanitat.

La Renaissença occitana apareguèt sul terren sociologic definit per la Revolucion passada e lo règne de la borgesiá. Es exactament contemporanèa dins son vam e son avança amb los progrèsses electorals de la nauta, puèi de la petita borgesiá, adonc d'un progrès de la desoccitanizacion. Las rasons d'aquò son pas a cercar dins una vesion mistica e mitica de l'istòria, coma una butada que sonèsse una contrabutada, mas dins la logica del sègle XIX. Un pauc de pertot en Euròpa la recerca istorica aviá menat sus un plan de cultura elaborada a la conoissença dels faches nacionals. De cap a 1848 la borgesiá mejana, conscienta de sa fòrça jova, en pojant cap al poder, pren en son compte aquela descuberta de la nacion, que 1789 aviá incendiada per avança. Dins Euròpa tota lo progressisme borgés es nacionalitari. Ne podiá èsser çò parièr en Occitània.

Ça que la, aicí se trachava pas d'una nacion sotmesa, coma las de dintre l'Empèri austriac, mas d'una nacion alienada. L'anar de l'integracion èra pas un fenomèn impausat, mas volontari, e los occitans que, pr'amor que son occitans, se senton mal integrats, ne prenián la tèsta. Tornèm al petit paire Combas, desfrocat manjacapelans, occitan del pòble ferotjament antiregionalista, simbòl tot clar del desrasigament cultural e cas limit de la patologia culturala francesa.

Doncas la rejoncha èra impossibla, d'un procès sociolingüistic que preniá d'aviadesa sus son anar multiseculari – la francizacion coma signe d'elevacion sociala –, e una Renaissença culturala qu'èra pas nacionala francesa. Mistral encara aquí èra logic en pausant, tre Mirèio escricha, la nacion provençala. Dessenhava un conflicte entre la nacion occitana e la nacion francesa (La Comtessa). Mas èra un conflicte en idèa tanben. Perque la borgesiá qu'el, lo doctrinari, n'aviá de besonh, podiá pas l'ausir, ensordada qu'èra per l'ideologia nacionala e centralista. Per manca d'un conflicte, la Renaissença nòstra congrèa dins la consciència occitana un dessospartiment, una esquizofrenia (la paraula d'alienacion va fins aquí) que fa son camin dins son relarg d'absurd. Aital de cap a 1914 lo mèstre d'escòla provençal podiá pas res ignorar de las esplendors de la cultura de son pòble, e pr'aquò luchar contra la lenga d'aquel pòble, al nom del pòble. Al sens contra la borgesiá progressista catalana, mal integrada a un Estat sostengut per una Castelha encara pro feudala, èra lèsta per jogar lo ròtle de las borgesiás nacionalas d'Euròpa tota.

D'aquela amira, un còp passat lo moment de lucidesa que se i delarga una vista suls sègles dins lo clarum d'una posicion extrèma, lo nacionalisme mistralenc pòt pas que cabussar en son torn dins l'alienacion. Ven un reformisme flac, un federalisme que se cèrca de garentidas dins lo girondisme lamartinian o dins lo proudhonisme, abans la pontannada purament reaccionària (1871-1900). Mistral alara, grand poèta de la França tradicionala e antidreyfusarda, es al centre d'un fenomèn reflèxe de l'alienacion occitana : las categorias socialas enemigas de la Republica radicala, proprietaris campanhòls de Gasconha e d'Aquitània coma de Provença, clergat catolic, part de las classas mejanas provincialas esfraiadas pel grand capitalisme industrial, trapan dins lo Felibritge un refugi ideologic. Lo Felibritge es a mand de venir una aisina de la contèsta politica francesa mai qu'una esplècha renaissentista occitana. Sus aquel plan encara la Renaissença es una pèça de l'alienacion occitana.

Cossí se seriá pogut bastir una ideologia garruda e fegonda per far pas aquel cabús ? En mantenent la posicion nacionalista pura, en cercant lo conflicte despertaire de consciéncia ? Del temps de Calendal Mistral auriá segur volgut anar fins aquí, coma o pròva lo famós : « A ! se me sabián entendre ! » Mas justament degun l'entendiá pas d'aquel temps, sonque los Catalans, Quintana e Balaguer. Aguèsse perseguit, auriá fargat pas que l'equivalent en ideologia politica de sa literatura descrocada de la realitat, e l'insuccès perilhós auriá demostrat ab absurdo l'alienacion politica dels Occitans. D'un biais contradictòri, dins lo Felibritge lo jacobinisme petit-borgés d'un Félix Gras jogava la pèça politica de l'adesion a l'alienacion : « Ame mon vilatge mai que ton vilatge / Ame ma Provènça mai que ta provinça, / Ame la França mai que tot ! »

Non i aviá pas qu'un mejan de sortir de l'alienacion. Aquò èra justament de la pas tenir per res – pas mai que de i obesir : èra de desfar son mecanisme. Mas de quin ponch d'agachada istorica èra aquò possible ? Jaurés balha una responsa amb sa presa de posicion de 1909 e 1911^a. Emai sos articles de La Dépêche sián pas escriches dins un vocabulari politic, es impossible de i pas veire una projeccion de la pensada tota del menaire proletarian. Aital se pòt verificar aquela proposicion del marxisme que lo proletariat dins sa pojada s'inserís pas a la plaça d'una autra classa vençuda, mas càmbia las quitas donadas del procès istoric, boloversa fins a l'assèti de las culturas. D'a travèrs la votz de Jaurés se fa possible un tèrratrèmol ideologic capable de desligar lo progrès de la nacion francesa de la condemnacion de las lengas regionalas¹¹.

Mas aquela votz generosa, la devèm pas confondre amb una analisi marxista, que sus aquel ponch Jaurés aguèt pas lo temps de la faire ni tanpauc l'enveja, pas mai que Clovis Hugues. E vesèm plan perqué. La manca d'un proletariat occitan numerós e espandit sus lo territòri d'òc rendiá utopica una presa en carga de l'occitanitat per aquela classa montanta. Dempuèi lo moment qu'es elegit tornarmai a Carmaus (1902) fins a sa mòrt, Jaurés es lo pensaire del Partit Socialista Francés, e pas ges d'un proletariat occitan. Aquí encara se projècta l'alienacion : es impossible als entorns de 1910 de desvistar los fenomèns economics e socials que definisson la situacion occitana. Se pòt veire, pas que l'estat de la lucha de las classas en França tota. En consequéncia Jaurés empèuta pas l'avenidor de l'occitan sus las realitats concrètas. Ne demòra a un vòt d'ensenhament facultatiu pastat d'idealisme e platonic.

Pr'aquò amb el se dobrís un temps nòu que va fins a la lei Deixona, ont un progrès negatiu es daverat, se se pòt dire. Los Occitans, en partent de las encontradas mai evoluïdas d'Occitània, abandonan pauc a pauc lo complèxe de patés. La guèrra a l'occitan demesís dins l'escòla. Procès ont se poiriá desboissar (mas las causas son pas tan simplas que se ditz aicí) un parallelisme amb l'evolucion politica. Lo socialisme, dins un país sens proletariat coma lo Lengadòc bas, ganha las classas mejanas e campanhòlas, pren la mina d'un republicanisme modernizat. La simpatia un pauc flaca per l'occitan es tanben una modernizacion de la consciéncia collectiva d'òc. Modernizacion o reformisme que borrotlan pas las donadas de l'alienacion. Qu'avèm pas vist los Occitans prene positivament lo partit de sa cultura, e lo pòble d'òc venir occitanista militant.

Saber ara ont sèm, e se lo passatge a una actitud positiva es possible ? Aquò se pòt pas sens doas analisis mai. D'un costat de las fòrças teoricas, del gras d'esvèlh de l'intellectualitat occitanista. De l'autre de las formas mai modèrnas de l'alienacion.

L'occitanisme d'aparament, forma de l'alienacion

Comprenèm ara pro plan cossí lo viure occitan collectiu es pas solament un procès d'evolucion complicat, mas una mudason generala escricha dins lo temps de l'istòria, un fòrça anti-tradicionala. Estacar la destinada de la lenga e de la cultura autoctòna a aquel procès – coma se faguèt en Catalhona de 1878 a 1939 –, èra far possibla una victòria. Es tot bèl just aquò que l'alienacion nos interdisiá.

Que l'alienacion siá viscuda al pus fons de l'engatjament occitanista, ne veirem la mòstra dins lo mecanisme de l'aparament (fenomèn psicologic un pauc mai larg que la mantenença felibrenca, mas d'una meteissa natura). Dempuèi un sègle la Causa d'òc a viscut d'una concepcion polemica simpla : a la fòrça antitradicionala opausàvem una tradicion. Es a dire de qué ? Çò que precisament es pas movement, una massa. D'una amira primitiva, sens analisi istorica, se definís la tradicion a son ponch d'arribada, coma lo viure occitan total al moment de la presa de consciéncia del combatent. Aital, als començaments del Felibritge, l'occitanitat se daissava aisidament definir coma l'ensems de comportaments socials qu'afavorissián l'usança de la lenga : perseguiment del mond agrari pre-industrial, resisténcia a l'aculturacion modernista (per lo libre e l'escòla) d'un sistèma cultural folclorizat, morala sociala de replegament amb la lausenja obligatòria de las virtuts ancestralas, etc. Un ensems que s'en vesiá pas la complexitat de jaças istoricas, e per aquò una massa. Per exemple se podiá prene, e se prenguèt per una realitat arcaïca, gaireben etèrna, l'estructura de l'explotacion agricòla, ça que la en question dempuèi las grandas crisis del sègle XVIII. Se faguèt confusion de la folclorizacion de la cultura d'òc amb un folclòre de rasics preïstoricas. Es logicament doncas que l'aparament occitan rescontra los partits de l'òrdre e de la « tradicion ». Logicament tanben l'aparament desavia un escrivan pasmens enemic d'aqueles partits. El projècta dins l'escrich sens se n'avisar una ideolgia reaccionària. I a mai que l'impossibilitat practica, que diguèrem, per explicar l'evolucion mistralenca. Tre Mirèio se vei clar lo realisme explicatiu e progressista (lo biais de pausar lo combat del mond de Ramon e del mond d'Ambròsi) contrabatut per una desviacion idealista : l'amor es mai una força antisociala que non pas revolucionària, e lo pols de vida irrepressible es sacrificat al rèime de l'amor per la mòrt, a una finalitat religiosa que fa lo poèma finir en apoteòsi esplendida, mas pòrta pas ges de solucion als vivents, e de tot biais es teologicament dificila. Mistral en consequéncia, al tombant del desespèr ideologic que lo seguís tot lo plen de sa vida, non podiá pas anar qu'al Ròse, e dire en termes d'epopèas e de mites l'entraïnament reaccionari de sa Causa.

La vertat d'aquel adjectiu reaccionari, amb lo sentit sieu etimologic e mai complèt, la trapam se pausam lo problèma del temps viscut per la creacion literària nòstra. I a pas gaire d'escrivans d'òc qu'aguèsson pas tirat la matèria tematica coma la matèria lingüistica de lor òbra d'un experiment d'enfança e de la conversa amb los « vièlhs ». D'aquí que plantèjan lo poèma, lo drama o lo raconte dins un temps especific, qu'es pas exactament lo « temps d'abans », mas una anterioritat mitificada, l'image d'una civilizacion estadissa amb un biais d'eternitat, una immobilizacion subtila del córrer de las annadas a un ponch d'istòria a-istoric. Aital lo moment de las òbras de Mistral, que l'analisi realista identifica amb 1830-1850 (lo moment de l'insercion del poèta a son mitan sociologic occitan), qu'es plan aquela pontannada, mas tirada en rè de contunh par la reaccion anti-istorica. Se poirià perseguir la rega aquesta d'analisi de Mistral a Perbòsc, e de Perbòsc a las òbras mai recentas. La science-fiction d'un Joan Bodon es un biais de recuperacion nòva, e intensament dramatica, del temps a-istoric contra l'istòria manjaira d'occitanitat. La fonsor remirabla de l'òbra del Max Roqueta, es pas qu'es tota pastada de la languison d'un temps absolut e immobil, un « temps callat » coma diguèt Pons ?

L'òbra mai occitana d'aquestes ans darrièrs seriá pas lo roman d'Yves Berger, amb son títol plan linde, Le Sud, ont vesèm lo fargament d'un refugi contra l'istòria (la Virginia de 1842) ? Lo mejan, desvirat mas util, de progredir al fons del « messatge » de la poesia occitana entre 1930 e 1950, seriá pas d'estudiar la mitificacion del temps en çò de Faulkner, un autre escrivan d'un univèrs a la risca de l'istòria ?

De tota manièra aquel desplaçament del temps es pas res mai en çò nòstre que la forma interiorizada de l'aparament de la massa contra una fòrça. Una projeccion dolorosa (la poesia d'òc es tanben una poesia de la dolor d'èsser) de l'alienacion esperitala d'un pòble. Traguda sus lo ribeirés de l'istòria e i fasent son camin lateral, la Renaissença porta dins ela lo temps coma un cancre, lo cancre del personatge de Bodon.

La literatura d'òc, massificada coma la cultura tota del pòble nòstre per l'alienacion occitana, dins so esfòrces de renaissença contribuís a enfortir lo fenomèn de massificacion. Se vòl pas se dire a travèrs çò autre, s'embarra dins se, e desboissa, aprigondís son domèni a respièch de çò autre, del movement del sègle, e del temps vertadièr en corsa.

Mas en literatura tot se justifica per la vertat intima e la beutat aligadas. Sul terren de las ideologias nòstras exigéncias son pas las meteissas. Aquí demandam pas la vertat patetica del testimòni, mas la vertat explicativa que desembòrnha.

Al verai foguèrem preses aqueles ans passats entre doas ideologias contradictòrias e simplas. La dels minimalistas que pausan l'occitanitat coma una tradicion culturala pura. Aquel biais de descrocar de la realitat sociala en movement la creacion artistica, e l'etnic del destin de l'etnòs, es ja l'avoament sens bestorns de l'alienacion patida e venguda principi. L'idealisme anti-scientific es de l'alienacion lo vestiment costumièr. Mas coma se pòt pas far mòstra complèta d'aquel idealisme, se dirà bon de butar l'analisi sociologica de la cultura occitana del passat. I a doncas una rara d'istòria, ont la cultura nòstra se desliga de l'istòria, se calha e se massifica sens espèr. Ont es la rara senon lo moment que sèm ? A totes los moments de la Renaissença los culturalistas purs joguèron lo ròtle de doganièrs del temps e dels servitors melhors de l'alienacion istorica. Se tracha pas amb eles d'una alienacion congreaira de distorcions e de lateralisme, coma o avèm dich, mas d'un aplomb del « drech d'alienacion » al centre de la creacion occitana. La causa pòt pas s'aplantar de verai de tant que l'alienacion collectiva es pas trespassada, e de minimalistas lo dinamisme occitan ne traparà après caduna de sas pojadas, amb lor biais tissós de s'arrapar sempre en rè a l'estapa acabada, e lor marginalisme a respièch de la literatura francesa provinciala. Lo pòst-mistralisme ne donava d'exemples bèls.

Los maximalistas s'arrapan que non pas a una estapa, mas a la vesion d'una nacion occitana que Mistral ne foguèt esbalausit al temps de Calendau. La diferéncia amb Mistral es que se mantenon a aquela auçada en subre l'istòria. Perque, s'òm ten lo fenomèn sociologic de l'alienacion coma negatiu e res qu'aquò, s'òm pausa la nacion d'òc sotmesa a la nacion d'oïl dins l'Estat francés (en aneientant del còp la nacion compausada francesa), òm se tira de l'istòria, d'aquela istòria que los Occitans se faguèron dempuèi uèch sègles d'integracion. La nacion occitana estadissa, definida par sa lenga sola, es pas res qu'una massa a-istorica, un èsser ont lo temps se calha en atributs qualificatius, e pas ges un existent social. L'alienacion se projècta aquí en termes d'antinomia, de reversament. Los maximalistas son los reborsièrs de l'istòria.

Pr'aquò aquela dualitat es ensenharèla del moment de l'occitanisme, un moment de radicalizacion que deu nos prene per l'uèlh. La pròva es en tira de se far que l'ora de las distorcions e de las malaisanças, de las revindicacions bravonetas es passada al nòstre relòtge. Quora se pensa que de minimalistas de fach coma Estieu fasián poeticament d'orgias de nacionalisme politic, qual se tendriá de pensar que lo culturalisme modèrne es un progrès, dins la mesura que ditz que lo fach occitan vertadièr es un fach de cultura superiora ?

Quora se pensa a la prudéncia practica del maximalista Mistral, òm alena d'aise en vesent qu'enfin es possible de dire qu'una cultura vertadièrament renais amb la renaissença d'un pòble. Mentre que se buta a l'extremisme de dos costats, l'aparament fabricat per l'alienacion estira aquela alienacion fins al ponch de l'espetament.

Aquel fenomèn interior a l'occitanisme, se ne deu pas far mai de mesprètz que del fenomèn, exterior, de l'aflaquiment del complèxe de patès. Sèm ara benlèu al sulhet d'un temps nòu. Al sulhet quitament del temps d'istòria viscut.

Robèrt Lafont (de seguir)

[Clicar per legir la seguida (part II)]

Nòtas de Robèrt Lafont :

¹ Èra ça que la lo sentit del programa estampat sota lo titol Les Tâches et les Méthodes de l'Histoire de la Littérature d'Oc, in Annales de l'Institut d'Etudes Occitanes, mai de 1951. Esperam de donar un tròç d'analisi d'aquel biais lo jorn que poirem publicar la nòstra Tèsi sus la Conscience linguistique des écrivains occitans, la Renaissance du XVIe siècle (Montpellier, 1964).

² Cènt ans puèi..., in OC, 1959.

³ Un biais de sortir foguèt l'analisi politica, que bailèt son exemple melhor amb Per lo Camp Occitan de Camprós (1935). Mas la pensada de Camprós es politica especulativa, e dona pas los mejans de la « realizacion de la doctrina ».

⁴ S'atrobarà la mai recenta e benlèu la melhora d'aquelas analisis dins lo libre de Joaquim Molas e Josep M. Castellet, Poesia catalana del segle XX, Col·lecció A. l'Abast, Barcelona, 1963.

⁵ Disèm etnia. Tant se poiriá dire nacion, a condicion de pas mesclar al concèpte ges de referérenia politicò-etatista. Ensajam d'esclargir aquelas nocions dins un obratge en preparacion sus la nacion e l'Estat francés.

⁶ Sus aquò, cf. Ph. Wolff, Histoire de Toulouse, Privat, 1958, p. 84.

⁷ Cf. P. Riché, Education et Culture dans l'Occident Barbare, Le Seuil, 1962, p. 220.

⁸ Essencialament per poder revindicar, al nom de la lenga, las tèrras occitanas dels Plantagenets.

⁹ Dins la Tèsi çai-subre mençonada ensagèrem de mostrar cossí aquela Renaissença nòstra es ligada a las lançadas d'una consciéncia nacionalitària, ajudada per lo Protestantisme a l'Oest, per lo Catolicisme ligor a l'Est.

¹⁰ Çò que se ditz de la lenga se poiriá dire de l'ortografia francesa que manten las sobras de la mentalitat de classa dels clèrgues latinizaires del sègle XV.

¹¹ Es remirable cossí Jaurés liga istoricament la Renaissença d'òc amb l'eveniment politic : « En fait, c'est l'événement le plus central, le plus largement français de tous, je veux dire la Révolution française, qui a suscité la Renaissance littéraire du Midi ».

Nòtas de occitanparis.com :

^a Robèrt Lafont fa aicí referéncia a una seria d'articles publicats en 1909 e 1911 :

1. « Civilisation paysanne », La Dépêche n° 15.047 del 20/09/1909
2. « Culture paysanne » La Dépêche n° 15.054 del 27/09/1909
3. « Poésie méridionale et paysans » La Dépêche n° 15.060 del 03/10/1909
4. « L’éducation populaire et les “patois” » La Dépêche n° 15.727 du 11/08/1911
5. « Méthode comparée », Revue de l’Enseignement Primaire et Primaire Supérieur, 22^e année, n° 3 del 15/10/1911.