Un article de Robèrt Lafont publicat pel primièr còp en 2000 dins La revista occitana. Claire Toreille lo tornèt publicar numericament en 2019 dins la revista Lengas. Robèrt Lafont aquí torna sus son òbra, la confronta als tempses que li donèron vida, a sos contemporans.
L'amor dau mestier
Quand, a l’automne de 1984, arribère a Florença, idèa de i viure, me diguère de prene ma vocacion lingüistica a revèrs, e d’escriure un libre empatriat en italian. Cauguèt gaire de temps per que m’avisèsse mai de çò que sabiáu adejà : qu’òm se fai pas escrivan dins una lenga en un virar d’annadas. I cau una vida.
Coma distància pasmens èra presa, lei tèmas toscans passèron en francés. Lo francés me lo sabiáu d’experiéncia de pluma. Foguèt Chronique de l’Éternité, mon « excepcion francesa ». Felip Gardy me faguèt l’amistat d’inserir, dins un pòstfaci, aquela temptativa fòra camp dins lo camp de mon escritura. E l’excepcion confirmèt la règla.
Sovent, au fiu deis annadas, en parlant de tal ò tau libre qu’aviáu publicat en francés, un qu’aviá fach profession d’escriure en aquest d’idiòma, me venguèt que : « Per un Occitan, escrivètz bèlament nòstra lenga. » Aquò me faguèt sempre sorire. Compreniáu pas clar se « nòstra » èra inclusiu ò exclusiu. Lo preniáu donc per inclusiu. S’escrive lo francés coma òme de França, e mieus que fòrça, es que ne siáu per educacion tant coma elei. Simpla onestetat de bon escolan que se ditz de passar mèstre. E mèstre de francés o foguère en licèu e en librariá.
Mai sabe ben que, quitament dins l’excepcion que disiáu, i a, au tast dei pus fins, quauque rèn qu’es de l’òrdre de l’excès, una francitat literària montada d’una òsca qu’assenhala justament que lo fin dau mestier, que sonarai lo ton, es pas aquí. Me o diguèt un editor : « On trouve rarement un livre aussi écrit. » E me publiquèt pas. Per contra dins çò qu’ara coneis lo succès premiat en francés, tròbe de còps que se pastisseja lenga e estil. Aquò me bota mau d’aise dins lei juradas ont senténcie. Mai benlèu que siáu ieu qu’ai pas rason.
Escrivan estimat en francés, mai pas escrivan francés. Siáu pas de la còla. Es en occitan que passère la vida a cercar lo ton, una vida de plasers e d’ascèsi. Ne vese per contra d’autres qu’après d’annadas ont escriguèron en òc sens ne jogar vertadierament lo jòc, ensajan ara de se faire una segonda carriera en se revirant en francés. Benlèu qu’aquí auràn lo ton. Benlèu que son occitan èra pas qu’una farlabica.
Quand, a l’automne de 1989, vesitère amb Bernat Manciet la mòstra Itinéraire en littérature occitane engimbrada per Rotland Pecout, me remembre qu’eu me diguèt, estabosit per l’abondància dei libres expausats : « Siam nosautres qu’avèm fach aquò ! » E apondeguèt : « En escrivent dau mieus possible... » Lo dire de mestier m’es demorat en memòria.
Farai donc confession tardiera de coma aprenguère lo mestier d’escrivan d’òc (es probable que siáu encara a l’aprene).
*
A la partença, una situacion venguda ara pron rara. En me laissant a mei grands mairaus, que m’abaliguèsson, mei gents me meteguèron abans mei tres ans entre un òme e una femna que devián prene dins mon òbra cara mitologica e que parlavan rèn que « patés » entre elei. Lo papet magnificament. Dins sa familha deslargada, aviáu comunicacion amb un occitan que circulava coma aiga a la robina : la figuiera de l’oncle Martin, autra pèça de ma mitologia. Ai agut lo subjècte bastit en òc, aquò’s clar, e ai pogut viure una enfança sus la riba d’un univers de lengatge qu’anava s’aprefondir.
Mai per un escrivan, s’aquò’s una facilitat, aquò’s pas lo tot, ni mai lo principau. Sus aquò se diguèt de braveis asenadas dins un moment d’occitanisme ont populisme e artificis d’identitat èran crotz e pila de la meteissa moneda faussa. Me siáu fach vint annadas amb un que l’occitan l’aviá recebut dei libres e qu’èra pasmens autenticament Enric Espieut.
Cal intrar au taulier. Un escrivan es quauqu’un qu’intra en literatura, valent-a-dire en bibliotèca. Aguère l’ur que lo luòc de naissença de Nimes me tirava devèrs Provença, e que la bilheta d’intrada me la donèt Mistral, e que la contrarotlèron d’escrivans pron avançats en mestier. D’unei èran felibres e, se sortián pas d’a fons de la lenga d’armanac, dau mens o fasián en bona sintaxi e en esquichant de bèlei gaspas de vocabulari : Grabié Bernard, Francés Jove. Un primier ton... Mai i aviá tanbèn Suli-Andrieu Peyre e sei discípols. Lo dich solitari d’Aigas Vivas aviá trencat amb la retorica floralèsca, nòucentista e felibrenca sota un signe de modernitat. Aviá aculhit Jòrgi Rebol. Aviá coat a distància un Carles Galtier. Dirai donc en bona confession çò que devi a aquela confraternitat que m’aculhiguèt maugrat la grafia.
Au mens poeticament, intrave donc en escritura sus una rompedura que faguère mieuna sens trantalh. A bèn veire, lo modernisme de Peyre ignorava lei vint darriereis annadas : èra una mena de traversada de simbolisme e d’Escòla romana : Rodenbach e Moréas ensems. Mai sens ignorar de rèn Mallarmé, ni mai Valéry que dominava encara la poesia francesa. Traversada de granda inspiracion.
L’Escòla antau facha deviá se plegar tota dins l’antologia de 1957 : Pouèto prouvençau de vuei. A pas subreviscut a la mòrt recenta de Delavouët que i venguèt un pauc tard, e en extèrn puslèu reguèrgue. Empacha pas qu’ai encara de vèrs de Peyre dins la tèsta.
Dau costat occitan, la rompedura amb lo Felibritge, en mai d’èstre poetica, èra politica e lingüistica. Es aquí que me restacave, tre mei sètze ans, en escrivent non pas lo nimesenc que m’aviá format l’èime e la paraula, mai lo mistralenc, a l’occitana. Aquí rescontrave lei poetas qu’anavan me venir mèstres e amics, mai que mai lo Catalan Pons, que sa cultura èra de rèn diferènta de la de Peyre, mai que nos portava una enonciacion meravelhosament linda ont pas un peçuc de retorica se i trobava. Pons aviá « fach » lo poèta Max Roqueta. Ieu metiáu rèn en subre dei quauquei poemas de Sòmnis de la Nuòch e dei quauquei paginas de Secrèt de l’Erba. E me ramentarai totjorn lo rabiment nòstre quand, dins la barraqueta qu’aviáu a Sèta a cima de Sant-Clar, amb lo Pèire Lagarda legigueriam Pluma que vòla, que nos portava OC en 1948.
Peyre e Roqueta designavan cotria lo grand mèstre, que pasmens aviá jamai escrich de leiçon : Josèp d’Arbaud. Saupère d’Arbaud de tèsta, coma sabiáu una bona part de Mistral.
Es antau qu’entre 44 e 50, me sentiguère tant d’aise dins una poesia que s’èra assenhalada justament en 44 amb l’antologia que Nelli donèt a Pyrénées, una revista de Tolosa e qu’embarreriam en 46, lo Bernat Lesfargues e ieu dins la dau Triton Bleu a París. Poesia dau temps que fugís, de l’eternitat contemplada, de la beutat dau mond a sa naissença, d’un tristum elegant e d’una serenitat crespada : lo ton es tanbèn una tematica, e solets leis universitaris pensacorts destrian fons e forma. Mei Paraulas au vièlh silenci (46) son una obreta d’epòca.
Viviam sota lei tres P : Peyre, Pestor, Pons. Castan voliá faire plaça a Perbòsc, mai m’aviá pas encara convencut.
Deviáu ieu esclatar après 50. Lo subrerealisme, qu’aviáu pas conegut dins son temps per rason d’edat, me petèt en retard au morre. L’après-guèrra amb la descolonizacion e la pojada dau Tèrç Mond sota e maugrat la semèla americana, lei conflictes sociaus en França m’avián motlat en combat de consciéncia. Ère intrat en amistat amb lei poetas francés que pensavan parier. Aquò faguèt Dire en 57.
Anave èstre per trenta ans l’escrivan « esquerrista » inscrich en ges de partit, perque pron assabentat de çò que se passava a l’Èst (vène de me n’explicar dins Pecics de Mièg-sègle), mai que per la poesia testimoniava. Apariant destinada occitana e justícia sociala. Vengut amic dau grand Jordi-Pere Cerdà (es pas per rèn que la Pausa Cerdana i es dedicaça). Aviáu alargat la votz per una caminada dins lo sègle. De còps pres a la corsa : degun remarca plus que ma Cantata de la Misèria dins Arle, que parlava de guèrra d’Argèria, tenguèt tota una pagina dins lei Lettres Françaises au quite moment que petèt la revòlta d’Ongaria (ai una letra ont Aragon se n’excusa).
Pres a la corsa per 68, a quau participère dins mon Universitat per l’acte e per de poemas que prenguèron plaça en 71 dins l’antologia de Maria Roanet en cò d’Oswald, coma d’autres dins la de Nelli en 72 en cò de Seghers. Fòrça pus entraïnat qu’entraïnaire. Es pas un mistèri que tombave sota lei condemnacions per Larzac-Ibáñez de la poesia « para neutrales », qu’ère mau d’aise davant « Quatre Vertats » e que planhiáu la davalada dau poeta de Sola Deitas dins lei flaquieras de Refús d’entarrar.
Passère pron bèn pasmens lo temps de la terror dins lei letras occitanas, en escrivent de cançons, e poguère faire la soma de mei camins crosats dins la crosiera d’Aire liure.
Dins la soma, i aviá lei sonets de l’Ora. Veniáu de traversar la crisi abòrd banala ai quaranta ans de la confrontacion amb la mòrt possibla. La sola parada qu’aviáu trobada èra de m’arrapar, coma d’autres dins la preson, a la poesia en forma fixa e dificila. Èran rèn que quauquei sonets, mai a l’italiana, jòc de rimas pres dirèctament a Petrarca. L’incultura que règna en terraire poetic francés ò occitan faguèt que d’unei s’avisèron quitament pas qu’èran de sonets : trobavan pas lei quatre estròfas ! Ieu veniáu de virar una pagina.
Aicò n’estonèt d’unei : lo poèta Lafont dispareissiá après Aire Liure per dètz ans. Dau silenci aguère sovent enveja de sortir en dobrent lo tirador. Mai reculère. Es que cresiáu encara a la poesia ? Confrontat a la majestat de çò qu’escrivián d’un biais tan desparier Manciet e Max Roqueta. Decebut per çò que legissiáu, en quatre ò cinc lengas, de regas inegalas injustificadas e de discors prosaïcs, a se demandar se d’èstre poeta èra pas justament ara prene la poesia per luna vièlha. Pres a la trapèla de seminaris e collòquis ont podiáu trobar rèn que novelaris toteis aquelei discors sus lo temps dau bofe que pòrta l’emergéncia de la paraula, tot aquò qu’a remplaçat lei cors de metrica e prosodia. Amenaçat donc de vielhir amb de grands classics, Vergèli, Dante ò Cavafis. Pasmens enquadrat per la descoberta de poetas màgers a cu aguère l’ur de faire l’escaleta en cinquanta ans : Sèrgi Bèc, Joan-Luc Sauvaigo, Joan-Ives Casanòva pus tard.
Faussa sortida en 84 : la Lausa per un soleu mòrt e reviudat. Inaugurave la granda escasença de la collaboracion amb dos pintors, Alain Clément e Claude Viallat per un libre-poema-pintura qu’èra una mena de terrassa biografica ont se trenan estròfas regularas e plans poetics liures. Una meditacion d’arquitectura : dins lo tèxt lo poeta i es pres per un arquitècte. Catòrze ans encara me deviáu tàiser.
Es una forma poetica viva que me’n sortiguèt mai, dau silenci : l’espectacle de Vittorio Gassman caminant dins una clastra en recitant (magnificament) Dante. Me tornèron d’un vam a l’èime mesuraire tot lo temps que « caminère » leis estròfas de Mistral, la tragèdia grèca, lo païsatge de Micènas, la vista dau golf de Nàpols dempuèi Cumas, leis olius sota lei Bauç de Provença.
Decidiguère de faire çò que degun (a ma coneissença) fasiá plus ges en Euròpa : una soma de pensada, un messatge de ma vida tota engatjada a viure, una cosmogonia motlada en istòria dei pòbles e tota ma mitologia d’enfança rebalada d’òbra en òbra, l’aur de Gardon, l’odor de l’alambic de Ros, lo molin d’òli de Cauvisson, la carn mossegada d’una dròlla sota la figuiera, e mai, e mai... La risca pus granda per un autor : ritmave l’aflat sus l’avenidor d’una ondada de dos mila ans d’umanitat e de mai de setanta ans d’existéncia. Dins una forma « reaccionària ».
Pense que La Gacha a la Cistèrna venguèt a son ora. Èra pas possibla abans. I caliá una vida de mestieratge. La forma, complicacion de terza rima per far córrer lei rimas occitanas (que son pas italianas, e de segur pas francesas !) sota una pròsa tenguda, foguèt lèu trobada. Mai lo plaser e l’ascèsi durèron : entre junh e novembre de 96, marchère en rimas mon poema sus la plaja de Magalona e dins lei còlas toscanas. L’òbra ara es clausa (formalament clausa dins una bocla de rimas) e publicada. M’aparten plus. Se me siáu laissat anar uei a ne parlar, es perqu’aviáu a dire, coma lo companhon qu’abandona son « cap d’òbra », qu’es òbra de mestier.
*
A la fin deis ans quaranta, dau temps qu’espelissiá una nòva poesia occitana e provençala, un projècte diferent me teniá, ligat a la malescasuda constatada de tota la pròsa felibrenca. Sol d’Arbaud aviá sauput mostrar coma d’una oralitat druda se fai una sintaxi classica. Max Roqueta èra a prene la seguida. Mai sociologicament leis òbras escrichas de d’Arbaud e Roqueta èran presas dins un mitan d’occitanofonia. Lo classicisme èra omenatge a la noblesa que lo Max descobriá « dins la boca dau pòble ».
Çò que ieu aviáu a dire, e que me butava d’urgéncia, èra lo moment d’ont sortiáu, guèrra, ocupacion, resisténcia, amb dos companhs cars mòrts en camin, qu’èran totei dos d’« intellectuaus ». D’autre costat, ère fòrça contrari a tota la retorica patriòta que se desvolopava dins aqueu temps, una mena de Felibritge franchimandàs. Voliáu mostrar l’engatjament dins lo combat per la Liberacion coma un acte moral irrepressible (antau l’aviáu viscut), estrangier ais ideologias. Aviáu de desnusar l’òme davant una barbaria renduda a son esséncia. E me semblava qu’aquò se podiá faire que dins una escritura de l’economia extrèma, una « lenga blanca ». Dau còp ne finissiáu amb lo tròp famós pintorèsc estacat a l’occitan per revenge de diglòssia.
M’escuse devers lei tenents dau gèni espontanèu : tot aquò èra meditat, e s’aviáu pas encara a posita l’analisi lingüistica e lo terme de diglòssia, ne vesiáu clarament la projeccion dins l’escritura. La Vida de Joan Larsinhac foguèt escricha en 45, se publicada en 51. A i pensar, crese que lo Vercors dau Silence de la Mer foguèt pas estrangier a mon biais d’escriure. Mai tanbèn la pròsa francesa classica, ont apreniáu a fisar a la sintaxi çò que rebutave dau mirgalhament lexicau. Camprós, sus manuscrit, reconeguèt immediatament la maduresa dins la retenguda.
S’es sovent escrich, a la seguida, que Larsinhac duèrp lo roman occitan modèrn, a l’escart dau ruralisme e dau folklorisme. Dobrir, sabiáu pas encara. A l’escart, èra vougut per principi. Se pausèt d’intrada la question d’un irrealisme sociologic. Mei personatges podián pas aver passat e pensat la guerra en occitan. Dau poder faire, n’aviáu agut de tròç d’experiéncia, mai podiáu pas generalizar. M’aparère sus un principi : lo « coma se ».
A cu intra en escritura occitana amb lo sentiment de la dignitat del gèst que fai e de la dignitat de la lenga qu’emplega, es pas possible de se plegar a la limitacion sociologica (pus tard diriáu a la constrencha de diglòssia). Deu escriure « coma se » la lenga èra egala d’emplec amb queta que siá, la rivala francesa d’en primier. E, estent que lo « coma se » es pas donat d’intrada, lo trabalh que cau faire per lo capitar, es la granda entrepresa que nos esperava en occitanisme, e davant la quala, justament, lo Felibritge aviá plegat.
Larsinhac duèrp lo temps ont la lenga d’òc se fai capabla de tot dire. O a provat dempuèi dins d’òbras numerosas. Mai es aquí que cau usar de precaucion. O pòt pas faire en estil de revirada. Es verai que nos estonam pas de legir en francés lei discors de tota una societat per exemple russofòna. Mai sabèm qu’es una revirada. Lo jòc es lo jòc. Lo « coma se » es diferent : un occitan fòra son us en Occitània es un occitan en conquista. Aquò se deu reconéisser au ton, tornarmai, que deu sempre atestar una autenticitat d’origina dins lo desplaçament. Lei procediments son divèrs, mai la sintaxi i jòga un ròtle grand, perque, precisament, es « l’intellectualitat latenta » dins ela (lei subjonctius !) que pòt mieus portar lo prepaus intellectualista. Dins lo Larsinhac, escrich lentament e mai d’un còp, lo mestier antau se farga. Quauque rèn de pron semblant es dins Lo Gojat de Novémer de Manciet.
S’atròba que lo Larsinhac aguèt sa responsa quasi immediata dins La Grava sul Camin. Responsa tematica e morala. Lo « tuar de Bòches » es la denóncia deis actes de guerra de mon eròi, que tènon de la lei dau talion, e mai se fondamentèsson dins lo desnusament d’ideologia que vène de dire. Lo testimòni dau deportat dau trabalh sus Alemanha es antitetic d’aqueu dau combatent. Ieu, aviáu vist d’Alemands tuar lei mieus, sabiáu rèn d’Alemanha. La denóncia, l’acceptère immediatament, e apreparère ieu lo libre per l’edicion (fins a La Quimèra, totei lei manuscrits de Bodon devián me passar entre lei mans).
Quauque rèn mai me semblèt important dins lo libre. Bodon, per sa part, sens teorizar rèn, fasiá lo trabalh de despulhament de tota retorica qu’auçava l’occitan a l’estatut d’une lenga classica o modèrna. O fasiá sens lo « coma se », d’abòrd que lo mond de la Grava es occitanofòn. O fariá amb eu rèn que dins la seguida de son òbra. O fasiá sens referéncia literària : l’estil de son mèstre Molin èra vertadierament lo modèl de pas seguir. La pichòta frasa de Bodon, signatura inimitabla, deviá antau passar de libre en libre e signar tota una epòca. Per ma part marcave lo pas en pròsa. Ère ocupat mai que mai de teatre e de critica, e laissave Bodon s’impausar en pròsa narrativa. Lo legissiáu, ajudave a l’editar, lo comentave, l’ensenhave de Montpelhier a Oslo.
Entre Larsinhac e Lei Camins de la saba, i a catòrze annadas : en una literatura coma la parisenca, de qué se far doblidar ! Mai, entre 1965 e 74, sòrton sièis libres de pròsa. Es aquí que lo prosator Lafont, escapat enfin de Larsinhac, fai sei gamas, en conte, conte filosofic, roman (dich « novèla »), faula, policier etc... Es sempre en pensament d’economia d’escritura, mai ara amb mai de soplesa, experimentaire dei genres dins d’òbras puslèu brèvas. Lo mestier es sus l’enclutge, farga.
En 77, un auvari. L’òme tornarmai (a ara cinquanta-quatre ans) davant la menaça de sa fin. Anecdoticament, eu qu’escriviá en fasent tubar de lònga, li lèvan la cigarreta. Aquest còp, l’aparament es lo conte cortet, ressarrat, menaçós, sus una ascla que lo reau subran revèla, sota lo títol lo pus simple : La primiera persona. Quand la voluptat de viure encara e d’escriure de lònga aurà remplaçat la paur essenciala, lo genre servirà au Decameronet (1983) e ai Contes libertins (2000).
Pasmens aviá dempuèi de temps en eu lo pentiment dau Larsinhac. Non pas qu’aqueste aguèsse pogut èstre escrich autrament, dins lo temps que o foguèt, a la sortida d’un temps sens pietat. Mai « tuar de Bòches » ! Aviá pron protestat quand l’armada francesa tuava, a la nazista, de Malgachos, de Cabils e de Vietnamians. Caliá dobrir l’apostèma qu’el aviá agut en eu coma tot son temps. L’istòria de Rudolf, n’existís una version inedicha en francés. Es una istòria veraia, arribada a un de seis amics dau temps dau Vercòrs. En 81, dins un estiu de Larzac, la torna escriure en occitan : l’eròi n’es Ventenac-Larsinhac, que desquilha l’Alemand que se rendiá. I metiáu mon mau d’èstre.
E subran, biografia : la vida se duerp en florison. Passe un temps d’ensenhament en Alemanha a descobrir lo fons dau país amb lei melhorei dei guidas, dei luòcs e deis èstres, una se disiá Irmela, l’autra Waltraud. Comence de me desamarrar de França. Amb l’amiga qu’esperave dempuèi vint ans, se donam de rendètz-vos europèus inversemblables, entre Nòrd e Sud. Es la fèsta de viure. Es Euròpa, es la liberacion.
La Fèsta, que s’incorpòra Rudolf, foguèt començada a Francfòrt sus Main, contunhada entre Occitània e Sicília, lo segond tòm acabat sota lo Leon d’Arles, au cròs deis Aupilhas, coma dins un pòrt. Tot çò nosat se i desnosa. La frasa e l’imaginari. Lei lengas se mèsclan. L’istòria es laberint. Es una intrada en de temps nòus, en Euròpa. L’occitan a fach petar totei sei disciplinas. L’occitanisme vèn faula dins una faula dau sègle. Es Lafont ò un anti-Lafont ? Es pas a ieu de dire.
Lo tresen tòm esperarà onze ans : la vesita a Venécia pendent la guerra dau Golf. Es frucha d’escritura florentina e napolitana. Es la pòrta tampada sus l’immensa largada. Se ditz Finisègle. Mai entre 1986 e 96, sièis libres mai de pròsa. Espèra ara, escrich entre l’ivèrn de 98 e l’automne de 99, un autre Finisègle, pausat dins un autre sègle, lo XVIIen, L’Eròi talhat.
Crese que mai de quaranta títols m’autorizan a vos donar la clau : tèrra facturada balha bona recòrda. L’òbra es dins lo mestier. E l’occitan es una bona aisina per cu aprèn a la gaubejar.
*
Lo « coma se » en teatre es un desir d’impossible. E pasmens...
Dins leis ans d’après la Liberacion, França èra presa d’una mena de frenèsia de creacion teatrala. I aviá lei salas parisencas, numerosas, coratjosas. Leon Còrdas, quand anava a París, sortiá d’una per intrar dins una autra. Ieu tanbèn. Max Roqueta parier. I aguèt lèu lei Festenaus, Avinhon primier en majestat. Coma auriam pas vougut un teatre d’òc a aquesta auçada ?
Aviam darrier nosautres lo teatre amator felibrenc. Còrdas aviá jogat Barta e Clardeluna. Èra impensable de nos mantenir dins la compromission amb aquela produccion, que d’alhors s’estranglava : escritura ninòia de la diglòssia, ò desfasada d’un sègle, farsejada sens èime ò ipèrliteratura populista badarèla, realizacions materialas, mesa en scèna e jòc dels actors en dessota de la qualitat minimala, tot nos donava lo vòmit. Aconselhe a aquelei que nos tornan sortir ara aquestei ropilhas de legir lei deliciós « Dins lo biais de... » que Max Roqueta escriviá abans-guerra dins Occitània. Dins la còla mistralenca, Carles Galtier pensava çò parier. Se meteriam donc a escriure l’injogable. Per ma part, lei pèças venián a-de-reng. Aviáu una scèna mentala dins l’agachada ont lei melhors actors jogavan en òc leis audàcias e lei capitadas de l’actualitat.
I aguèt doas sortidas d’aquel onanisme de pluma ont s’eriam mes. Primier, la revirada francesa. Fogueriam publicats dins Europe, L’Avant-Scène, La Revue théâtrale, etc... E jogats ! Per ieu, creat un còp a París e dos ò tres còps en Festenaus d’estiu, ò a la ràdio, amb tot lo rambalh de collaboracion amb la tropa, tremolaments abans lo levar de cortina, aculhiments divèrs e batèsta critica que te fan un autor. Per la profession, comenceriam d’existir. Naturalament sus una malentenduda ò una « traïcion ». Mai èra lo prètz pagat per sortir de la marginalitat estofaira.
Segonda sortida : acceptar de creacions esparpalhadas e accidentalas. Per ieu l’escasença foguèt d’èstre professor d’occitan en licèu e de poder recampar quauqueis ans de seguida d’escolans grands consents de la jòga. Ges de concession au public, eriam d’acòrdi. Un trabalh qu’ensajava de se sarrar d’una qualitat professionala. Ai dins la mementa tres ò quatre vocacions que se serián meritadas una carriera. Çò que deve pas a aquelei jovents ! L’autor que s’esperfòrça de donar a l’actor lo tèxt melhor a portar e leis escasenças melhoras dau jòc, leis executaires que s’enauçan au tèxt e fan lo jòc en lo portant, un acte amorós ! Fasiáu l’entremeteire en scèna. E apreniáu lo mestier...
Una autra escasença foguèt que dins leis estagis de l’IEO, ont passavan de còps leis estagiaris melhors de la Liga de l’Ensenhament, la fam de teatre se levèt. Sèrgi Bec e Pèire Pessamessa faguèron a Usès una intrada remarcada. Apareguèt un Enric Pinhet que confondiá un pauc lei pedaçatges de cordèlas amb la direccion d’actors, mai que nos permeteguèt de portar a la scèna lei tres pèças qu’aviam sus la consciéncia : L’Enclutge e lo Fèr chaud de Dubernard, La Font de Bonas Gràcias de Còrdas e Lo Pastre d’Aubanèu, amb per frucha de cultura la Miramonda de Cortèta de Pradas. A cada còp i aguèt un public.
L’experiéncia d’ensenhament e d’estagis me menava sovent a pensar qu’amb de paciéncia e d’insisténcia, un sistèma d’abonaments, un malhum militant d’espectators e una escòla d’actors passats professionaus, l’impossible vendriá possible. Vesiam venir d’òmes importants que fasián lo teatre francés. Adaptère un Aristofanes a la demanda de Jean Deschamps. Se poguèt pas jogar. Èra en 66. Quauque rèn mai s’apreparava.
L’occitanisme aviá mudat. Eriam anats portar nòstre salut ai carboniers de La Sala. Lo COEA fasiá camin dins la senèstra. Escriviáu a doas mans Sur la France e La Révolution régionaliste. Dins l’estiu de 66 l’Andrieu Neyton aguèt l’idèa d’una provocacion dins lo Festenau de Fòs-Amfós que bailejava au còr de Provença toristica. Escriguère per eu l’espectacle Per Jòia recomençar. Tot lo problèma de nòstre teatre èra pres a revèrs. Lo monolingüisme de dignitat cedissiá au bilingüisme practic, mai dins aqueu bilingüisme, l’occitan popular, gostós, de comunicacion immediata cambiava de foncion : èra lengatge critic, satiric, desmontaire, descaladaire. La tòca èra tocada. Lo Festenau de 67 foguèt enebit.
E fogueriam subrondats per 68. A Lion un Théâtre de la Rue cambièt sa lenga e davalèt en Teatre de la Carriera. Anava començar, en parallèl a la cançon de combat qu’inaugurava Martí (alora que ieu amb mon escolan Guiu Broglia aviam inaugurat en 66 rèn que la cançon poetica), lo teatre que necessitavan nòstrei « vint gloriosas » entamenadas. Contarai pas aicí la corba granda de creacion sota lo nom de Claudi Alranc que montèt a cima, çò crese, amb La Liberté ou la Mort en 76. Un public jove venguèt nombrós, mai tanbèn venguèron de luenh d’amators saberuts. La clandestinitat èra abolida. Se podiá pensar que la vòtz de l’epòca èra aquí. A travèrs sei dificultats pateticas, la Carriera aurà vertadierament marcat son temps, e pas soncament a nivèl occitan. O dise coma o pense, coma o diguère mantun còp dins mei parlicadas en Euròpa.
Andrieu Benedetto se i meteguèt amb son Théâtre des Carmes d’Avinhon. La lenga de Mistral conquistèt la scèna en vièstit revolucionari. Nos donèt La Madòna dei Bordilhas en 73 e, en signe de reconquista occitana dau Festenau d’Avinhon, Gaston D. A aquela reconquista fogueriam presents, Neyton e ieu, amb Dòm Esquichòte, ont jogava Alranc.
Amb Neyton, anèri fins a 1982, amb la virada de La Crosada. Arribaviam tard. Eriam ja de l’autre costat d’una epòca. La Carriera aviá rebombit, clavat en « teatre dei femnas » son aventura desmesurada. Agueriam encara l’idèa, e la comanda, d’un Mirabeau per lo Bicentenari. Mai se montèt pas. Demòra un acte d’escrich.
Mon primier teatre, l’aviáu tampat simbolicament en 69 en publicant Teatre claus. Mon segond, qu’aguèt fin finala una manada de milierat d’espectators, fai setze ans qu’es mut. Pasmens ai gardat dintre mieu la passion teatrala, e, crese bèn, lo mestier.
Es çò que me fa melancolic davant la nòva epòca. Sabe bèn que s’arriba encara a jogar en òc. Mai a quet prètz ! Alranc, bèu primier, prenguèt la virada en jogant dins lei sobras de lenga viva que rescontrava la galejada espessa. I aviá dins Lenga de pelha la fòrça de l’autor, son enormitat, sa tendresa, son patetic. Mai ieu i vesiáu tanbèn la misèria de la lenga nòstra e la diglòssia qu’aviam vint ans rebutadas e rebussadas, tornar prene son assèti.
Sabe bèn qu’una interpretacion modernizada e quauquei tròbas incontestablas sauvan, davant un public qu’encara se recampa, de tèxts sortits de l’armari. Max Roqueta es jogat en francés a la Comédie française e aicí en òc amb lo talent d’Isabèla François. Mai dins un jòc per rire, amb de personatges d’armanac. Cu jogariá en òc, coma foguèt escricha, sa Medelha ? E non pas una Nuèit d’Estiu que Clardeluna escriguèt en 1937 per un Baloard de 1907 qu’aviá pas vist.
Cu pensarà a l’indispensable encara de manca ? Una reflexion sus lo jòc occitan e una escòla professionala d’actors. Cu sonarà au taulier d’autors nòus ? Cu jogarà lo tot de l’onor dau mestier ?
Robèrt Lafont
