Detalh de la cobèrta del libre Renaissance du Sud
En 1970 sortissiá lo libre de Robèrt Lafont Renaissance du Sud. Essai sur la litteratura occitane au temps de Henri IV. Dins la revista Viure numèro 22, Joan B. Seguin presentava lo libre.
Sul libre Renaissance du sud
Lafont contunha aicí son òbra d'interpretacion del passat occitan e del fenomèn nacional francés. Emai, dins la realitat, La Révolution régionaliste e Sur la France foguèron escriches après Renaissance du Sud. Dins la mesura, almens, qu'aquel darrièr libre es una partida de sa tèsi de tresen cicle sus la consciéncia lingüistica dels escrivans occitans entre los sègles XVI e XIX. Pr'aquò, lo movement que va dels problèmas del present a l'interrogar de l'istòria nos sembla que caracteriza plan lo biais del Lafont. L'accion sòna la sciéncia ; la sciéncia amòda l'accion. Accion e sciéncia se desaliènan l'una l'autra dins l'apièja dialectica que se balhan.
Qu'una accion de desalienacion occitana tròba a s'exprimir dins l'edicion parisenca, d'unes li veirián un « signe dels temps ». I a un signe, de segur, dins la « dialectica » entre la pagina de títol e l'assaber de la darrièra pagina de la cubèrta. Lo títol del libre aquò's : Renaissance du Sud. Dins l'assaber l'òm nos parla de Naissance d'un Midi. D'efièch, Lafont nos explica, dins son libre, cossí la literatura occitana del règne d'Enric IV desboca dins la provincializacion. Segon l'aparéncia, l'editor parisenc a pas pogut se far a l'idèa. A mièlhs aimat cambiar lo títol en quicòm que sent a estrambòrd, Copa santa e patin cofin. Aquò's pas aisit de desfelibrejar... França.
Ara, lo metòde e lo contengut. D'intrada Lafont es de felicitar per son erudicion e per l'ample de sas vistas. Se contenta pas d'estudiar una literatura. Retrai un fenomèn mai complèxe, qu'es lo d'una expression culturala dins l'ensemble de sas manifestacions e de sos condicionaments. Istòria generala, politica, economia, art, istòria de las idèas, de las classas socialas, de las representacions ideologicas, tot aquò se mèscla armoniosament per nòstra informacion. Lo metòde es exemplar. L'òbra literària aparèis coma lo produch d'un temps e de la conjoncha de sas composantas ; l'autor coma l'interprète de sos condicionaments dins sas contradiccions. Lo domèni de la libertat junta lo del determinisme e l'exprimís dins la presa de consciéncia de l'especific, aicí consciéncia, fosca de còps que i a, d'occitanitat. Mas aquela consciéncia pòt li desfautar a plec la clartat a se meteis. Lo cercaire la revèla al nivèl de l'interpretacion. Pr'aquò una consciéncia d'especificitat pòt tanben anar amb una dependéncia complèta de modèls estrangièrs. L'istorian li cal aicí denonciar la mistificacion o los limits de l'especificitat, Lafont fa flòri quand deu analisar, mestissar, botar un detalh en relèu, li donar son pes tot de significacion.
La dificultat amb Renaissance du Sud, aquò's que s'agís d'una partida d'una interpretacion totala del fach occitan. Manca aicí çò que traparem dins la Nouvelle Histoire de la littérature occitane, que son primièr volum acaba de sortir de las P.U.F., es a saber l'istòria del periode classic de nòstra literatura, e, d'un autre costat, l'expausat tocant los sègles d'aprèp lo XVIen. Sèm, aicí, a la partida dels camins. La literatura trobadorenca es mòrta, la consciéncia de l'unitat lingüistica perduda, e mai la d'una destinada culturala comuna a tota la familha d'òc. Çò mai curiós, a la débuta del sègle XVI, aquò's la pèrda de consciéncia d'una especificitat occitana. Rèsta pas qu'una lenga espetada dins una multiplicitat de dialèctes. Aquela lenga servís a totes los usatges de la comunicacion, mas son domèni s'estrechís a mesura que los usatges oficials li son refusats. Aquò es pas lo fruch d'una politica francesa organizada. Puslèu seriá lo produch d'una dinamica sociopolitica : las classas ligadas al poder central s'exprimisson dins sa lenga. Del mai aisidament que lo poder acampa a son entorn las expressions de la modernitat. Atal lo francés ven lo mejan de comunicacion del cambiament social e cultural, a un moment ont es a l'òrdre del jorn. Òm pòt pas s'estonar que la borgesiá occitana se l'adopte e que prenga la plaça de la lenga del país, abans l'edicte de Villers-Coterêt que n'afortirà l'emplèc dins los documents de la vida publica. Aquela butada del francés rescontra pas d'oposicion, organizada o pas. E aquí Provença, e mai aja una situacion un pauc estranha d'un punt de vista politic e istoric en rapòrt amb Lengadòc e lo Nòrd-Occitan, fa pas excepcion. Pr'aquò la convivéncia de fach de doas lengas sentidas coma non assimilablas pausarà qualques problèmas a la borgesiá qu'escriu e que pensa. Se, d'aquí, una literatura grelha, aquò's pas dins una amira renaissentista. De tota faiçon manca la consciéncia de l'unitat occitana. Pèir de Garròs parla per los Gascons, Augièr Galhard per son mond albigés, Belaud de la Belaudièra per sos Provençals, e Godolin per sa ciutat mondina. S'agís, dins aquela Renaissance du Sud, de la naissença d'una literatura de borgeses ciutadans per lor ciutat, o puslèu per un grop social déterminat d'aquela ciutat. Levat los exemples ont l'autor sembla – coma Bruèis en Provença o Godolin a Tolosa – dintrar dins lo jòc social, e escriu per las fèstas de caramentrant o per la celebracion de Nadal. Aquela produccion localizada, Lafont i vei, pr'aquò, un aspècte de protestacion. E de segur l'òm se sent temptat de lo sègre, quand vira de Marselha revoltada darrièr Casaus e que publica, primièra edicion sortida de sas premsas, las òbras de Belaud, acompanhadas de pèças a la lausenja del « tiran ». Sens dintrar dins los arguments prò e contra, aquò's pro de s'avisar que la produccion del sègle XVI aviá pas de mal a parèisser dins de condicions ambigüas, e mai aquelas li èran pas necessàrias per son espelida o sa contunha. Mas acòrdi sens mal al Lafont que la penetracion del francés e dels ideals de la Pleiada tenon lor responsabilitat dins la naissença d'una nòva literatura occitana. Alavetz, protestacion o integracion ? Protestacion integrairitz o integracion protestairitz ? Soi plaçat per saber la dificultat que i cap dins l'emplèc de concèptes coma los de protestacion o d'integracion. L'interpretacion del Lafont mòstra l'existéncia d'un problèma e la dificultat de l'exprimir e de l'apresar amb un minimum d'exactitud. Per començar cal afinar los concèptes. I pensi per mon domèni, la sociologia de las religions, ont me tròbi davant un problèma parièr. Aquò dich per far comprene que ma critica es pas ad hominem. Ad rem puslèu, e despassa las bolièras de l'istòria o de la sociologia d'una literatura. Nos desfauta una escala d'estimacion que se la cal fabricar.
Lafont, d'alhors, li es présent a plec a la consciéncia que entre la produccion gascona, la de Povença, la de Tolosa a l'entorn de Godolin, la balança es pas egala tocant una eventuala protestacion. Provença, amb los Nòstradama, s'es fargada un mite explicatiu de son istòria e de la literatura d'òc. Qualques uns de sos escrivans se rapèlan lo passat d'autonomia de lor ciutat. Tot aquò desboca pas que dins una literatura locala, que son pes d'universalitat li ven de l'educacion francesa dels autors. Tolosa tanben conèis son mite explicatiu de sa lenga e, malgrat tot l'engèni évident d'un Godolin, sa literatura serà pas qu'una produccion de borgeses locals, cultivats que cultivats. Lafont o sap e o mòstra plan amb l'exemple de l'Òda famosa sus la mòrt d'Enric IV : « Del partèrra francés la bèla flor tombada. »
La pretenduda renaissença del Sud pòrta pas qu'un miègjorn, lo miègjorn de França, d'un reialme finalament unificat. Lo títol fals, Naissance d'un Midi, èra lo bon.
Pr'aquò rèsta lo cas gascon, amb Pèir de Garròs e Ader. L'analisi de Lafont la conèisson ja los legèires de Sur la France o de La Renaissance Toulousaine de 1610. Per el, lo sentiment autonomista gascon es ligat amb lo protestantisme reformat. La causa d'Enric de Navarra seriá la d'una Occitània atlantica e pirenenca possibla. Son accession al tròne de França, la fin d'aquela possibilitat. Enric IV vengut rei a París contunha una politica centralizairitz que negarà los esfòrces precedents per far parlar l'istòria del « miègjorn » en occitan. De la coincidéncia d'un projècte d'istòria amb un sentiment etnic nasquèt la reüssida literària de Garròs, Ader e qualques autres. Mas la reüssida del cap politic menèt a la pèrda aquela literatura nòva que tròba en Godolin son pòrta-ensenha lengadocian simbolic. Los Gascons al Lovre, vaquí que comença la desgasconizacion de la Cort, menada pel Malherbe. Comença, atanben lo tip literari del Gascon – del « miègjornal » ridicul, del pèc.
L'interpretacion del Lafont me sembla que privilegia e exagèra lo ligam entre l'expression occitana e l'ambicion politica de l'Ostal de Bearn. Vertat es, e aquò es una contribucion importanta de la recèrca occitanista a la coneissença de la situacion, que la Reforma, en Bearn, parla occitan, a un moment d'oposicion conscienta a la politica d'espandiment francés. Mas la Cort que comanda benlèu a Garròs sa revirada dels Psalmes e, aqueste còp es segur, a Arnaud de Saleta lo Psaltièr complèt, lo catequisme, las confessions de fe e la liturgia reformats, es un mitan francesat d'a plec, mai interessat per las escasenças francesas que non pas per una ipotetica Occitània de conquerir sul rei de França. Sa consciéncia culturala, de tota faiçon, es francesa. Aniriái fins a afortir qu'es protestanta justament perqu'es francesa, o autrament dich, modèrna. Demòra, o sabi, lo problèma de la significacion d'aquela occitanizacion religiosa provocada per en-naut. De qué vòl dire ? O sauprem pas mentre serem pas capables de la mesurar. Quin emplèc s'es fach d'aquela literatura religiosa en òc ? Dins quala mesura lo protestantisme bearnés s'es apiejat sus l'occitan per s'espandir ? Vaquí de questions sens responsa pel moment, mas que nos ajudariá bravament d'i poder respondre. Perqué alara poiriàm mesurar l'importància vertadièra e començar aquí de sasir la significacion de la produccion bearnesa en òc dins lo domèni religiós. Pòt èstre que, en fin finala, s'agissèsse pas que d'un « acte mancat », interessant per la lecture al segond gras, mas desprovesit de pes d'istòria. Aitant coma o foguèt lo fach que los sodards d'Enric IV, e mai sa Cort parlavan lo bearnés. Foguèron desgasconizats « dins l'onor ». E benlèu o volián, estent que val mai d'èstre lo segond a París que non pas lo primièr a Pau.
Lafont, o sabi, serà lo darrièr que neguèsse l'ambiguïtat radicala de tota istòria, la que se fa, aitant coma la que s'escriu. Coma soi ieu lo darrièr per pensar que ma critica poguèsse èstre definitiva. Condemni pas. Me pausi de questions. Mai que mai lèvi de problèmas per los que coneisson mièlhs que non pas ieu la literatura e l'istòria de nòstre país.
Lafont s'es escomés a un quicòm d'immense. Lo primièr dempuèi longtemps, ensaja de nos tornar un image de nòstre eretatge que siá scientificament fondat e, a l'encòp, liberator. N'aviàm besonh e degun o podiá pas far melhor qu'el. Seriái aürós e contentat se podiái legir cada mes un libre que me pòrta aitant de contentament coma n'ai trobat dins Renaissance du Sud, e que me fòrça a me pausar aitant de questions.
Joan-B. Seguin
Sorsa del tèxt : revista Viure numèro 22, 1970.
Renaissance du Sud. Essai sur la litteratura occitane au temps de Henri IV.
Robèrt Lafont
Paris, Gallimard, N.R.F., 1970, 312 pp. («Les Essais», CXLIX).
