Tornam publicar çai-jos lo prefaci de Joan Larzac al libre postum de Joan Bodon Las domaiselas que l'IEO dins sa collecion Atots publicava en 1976.
Prefaci a Las domaiselas
Es sus la talvera qu'es la libertat.
Amb un Bodon entemenèrem la primièra plega d'Atots. Lo numèro 20 de la colleccion, per ne marcar d'una pèira blanca la sortida, es encara a Bodon que lo consacram.
Atots ça que la deu ben un pauc de son nom a l'autor del darrièr jòc. Vos rapelatz lo poema. Martí lo canta :
Se demòra res a perdre
jogarem lo darrièr jòc.
Tre Los contes dels Balssàs, la fe e l'òbra de Bodon èran lo grand saut dins lo voide d'una mena de pari pascalian. O benlèu la partida de cartas que lo paire Misèria jòga amb la Mòrt, per ganhar temps, e tanplan per la colhonar un còp per totes :
Joan estirèt la man. Revirèt la primièra carta que frelhèt. Siaguèt un vailet de picas.
— Vailet de picas ! marmonèt lo vièlh... Aquela carta qu'as causida dòna lo fial de la tiá vida...
— Vièlh ! cridèt Ardoïn. De que montas lo cap al mieu enfant. Res es pas vertat de las tiás pròias.
— Es vertat çò que l'òm crei ! respondèt lo vièlh.
— E mai çò que se pòt pas ?
— Çò que se vòl se pòt. Las cartas ensenhan lo camin. Lo que ten a còr de lo segre lo sèc.
La mòrt es al cap del camin, dirà un personatge de Las domaisèlas. Mas aquel caminament d'un èsser per morir (que fa la trama de totes sos romans) es pas tan solitari coma poiriá semblar : a i segre de longa lo nòstre enterrament, siam venguts mai que mai, candidats a la resurreccion. E la fòrça del romancièr foguèt pas solament de nos estremar totes dins son « ieu », occitans candidats a l'occitanisme ; sachèt primièr se reçaupre de nosautres : saique el revirava las cartas, mas èra a l'occitanisme de las donar. E l'òbra de Bodon depend benlèu autant de l'istòria de l'occitanisme que çò qu'ela li deu.
A pròva aquel interviu de 1966, dins Letras d'Oc, ont s'anóncia lo poema de 1970. Cr. Rapin demandava a Bodon çò qu'esperava de la literatura d'òc :
La literatura occitana d'uèi ? respondiá. Dempuèi la parucion de Viure e subretot l'article d'Ives Roqueta, tot es cambiat. Anam tot drech al nacionalisme occitan, amb o sens lo PNO Donc es dins un sens nacionalista que la literatura d'òc deu anar. Es lo darrièr jòc que jogam e es a nosautres de jogar... E los obratges publicats entrò ara son pas estats nacionalistas. O benlèu son estats nacionalistas vergonhoses, amagats. Pensi als mieus dos : La Santa Estela del centenari e Lo libre dels Grands Jorns. Pensi, tanben, als Camins de la saba de Lafont. E tanben al mieu Libre de Catòia que benlèu parla de religion. E que benlèu es quicòm mai que vòl dire. E lo tornariái pas escriure uèi. Ara avèm getat la mesa. Joguem. Que podèm perdre mai se jogam pas res ? Serà çò que serà.
E foguèt La quimèra. Un autre Bodon. Mancat ? Capitat ? Diferent. I a pas mai de vergonha, canta Mans de Breish ! E Martí : la vergonha es abolida.
Bodon sap exprimir aquel moment risorgimental coma aviá donat votz a la situacion precedenta, la del ghetto. I aviá tanplan mens de riscas a l'utilizacion pedagogica e psicoterapica de la parabòla : res non val l'electrochòc dels images. E Bodon, Max Roqueta, i avián atench una aisença e una mena de perfeccion classica. Aquò teniá benlèu a l'adeqüacion coma naturala del romancièr amb la situacion istorica del legeire. Es de creire que la mòrt venenta es mai credibla que las rasons d'esperar. La sola anticipacion possibla es benlèu l'anticipacion, tragica, de la fin. E lo raconte del passat mai cargat de leiçons istoricas pòt pas jamai nos menar qu'al present coma lo coneissèm.
Se compren que Bodon aja donc pausat e resolgut un còp de mai d'un biais novèl lo problèma especific de l'escritura occitanista. Amb Las domaisèlas, pel primièr còp dempuèi la seria dels Contes, abandona la sembla autobiografia. Pas pus de ieu qu'òm se i pòsca assimilar. E pasmens lo personatge a la tresena persona es totjorn Bodon, embarrat dins el definitivament. Las domaisèlas son benlèu l'òbra ont vai lo mai luònh dins la confession. Non pas tant perqué Espinergue es son canton de Roergue ; Sauvespina, Sauvatèrra ; Espin, Crespin ; Montespina, Naucèla... O perqué lo personatge principal pòrta lo sieu pichòt nom (lo segond, que l'estat civil coneis a pena, mas qu'es sol emplegat a l'ostal), Clamenç. Mas perqué pel primièr còp lo romancièr sembla reglar sos comptes amb sos pròpris problèmas mai qu'amb la nòstra situacion existenciala o istorica ? Nòstre desir d'identificacion buta contra aquela revindicacion d'alteritat. Nos enganem pas sus aquò : es pas d'ambiguïtat que s'agís, mas d'afirmacion d'una irreductibilitat : sabi çò que siái... mas cresiái que tu èras çò que siás pas. Totas las domaisèlas del roman demoraràn de mascles, dusca dins la pèrdia impausada de sa virilitat. Emai lo voler vincut es negacion, mas pas abséncia de voler.
Daissi als comentators a venir de perlongar l'interpretacion psicanalitica o religiosa d'una òbra que mai que cap d'autra desvariarà lo lector. Mas siái pas segur que lo porcassièr e lo mistic que s'i costejan mai que jamai anen dusca a una vertadièra coincidentia oppositorum. Es benlèu pas qu'un biais, mai fòrt, de joslinhar la frontièra, nocion-clau de l'univèrs de Bodon.
L'autre pivèla, tua, mas demòra dins son opacitat. Lo poton de la bèstia, es que remanda a quicòm mai qu'a un doble ? De l'autre costat del gorg de la mòrt coma de l'amor (« La cava es al dedins de tu » disiá Saurat), i a un ieu autre, pas un autre ieu : la bèstia qu'es tu, e lo Sant Pau d' Encaminament Catar ensenha a se'n despolhar. Mas Clamenç ?
Cossí que siá, lo roman es inacabat. Es vertat que, segon Roland Barthes, tre las primièras regas d'un raconte, tot es donat. Tanplan qu'a rason. Los còdes son en plaça : la religiositat se daura d'un dimenge ; malauteja dins un còp èra tota la societat tradicionala occitana, e los bartasses longs anóncian ja la mòrt del país ; reconoissèm al passatge lo berret, discreta signatura de Joan Bodon ; nos atardèssem suls detalhs del vestit – las cauças per exemple –, seriá ja un desabilhatge : es qu'es pas lo solelh en trin de nos parlar d'escondalhas ? Fauta de poder interrogar la fin, plan forçats que siam de quichar los primièrs mots – aquel moment unic d'inauguracion de la paraula – per que nos liuren son secret.
Operacion sens riscas, vist que i aurà pas jamai de verificacion possibla, al nivèl almens de la narracion : sauprem pas jamai cossí lo contrapunt nosava finalament, o quitava liures, los fials entrevescats del raconte.
E puèi qual nos ditz que Bodon, arribat a la fin, auriá pas tornat escriure tot, dempuèi la debuta ? Aurem pas jamai qu'un borrolhon per las mans, e per exemple i a d'unas flaquièras qu'aurián saique disparegut del tèxte definitiu. Al nivèl de l'apreciacion estetica, nos caldrà donc encara renonciar a poder portar cap de jutjament valable. Lo roman demòra inacabat, a totes los sens del mot.
Mas contunhi de pensar qu'amb Bodon, es pas tant l'istòria o la reüssida estetica que compta, mas lo messatge. E aicí desespèri pas que lo pauc que nos demòra del libre progetat o nos poguèsse liurar. Emai se pòt ben qu'en pausant que lo messatge concernís l'occitanisme nos enganèssem pas de gaire. Encara un còp Bodon aurà riscat son mestièr d'escrivan, lo ponch ja aquesit de reüssida, per ensajar un novèl camin de l'escriure. Me demandi s'èra pas de prene lo país – e de se prene –, ni progetat dins l'avenir, ni mai cercat dins lo passat, mas pel primièr còp al present :
... un pibol traucat, al ras del pesquièr, mas lo pesquièr es tarit, la baldra put.
Lo pibol de la cançon, traucat coma lo nas de l'ors, coma lo sèxe, e atarit. Òme, bèstia, país... Lo voide, lo gorg negre es pas jamai que l'abséncia de quicòm. Desexualisacion, alienacion. País dels pòrcs e de la Verge, país de Gironda, Talvera, es que ta vertat es pas dins ta natura ?
Las Domaisèlas, roman de l'alienacion ? Solide : nòstre pòble es un pòble forenc dins lo sieu quite país, disiá ja La quimèra. Mas es pas un roman de la resignacion. Bodon es lo romancièr de l'umiliacion, pas de la vergonha. De la dignitat. Emai se lo cocut de Lavanesc sembla lo revertar dusca dins la mòrt :
Quand lo trobèron estirat los uèlhs dobèrts sarrava encara dins sa man arredida un fuèlh de papièr, son darrièr poema :
La mòrt es aqui que m'espèra
La mòrt es al cap del camin
Que me servirià la colèra
Sens ieu pòt tornar lo matin.
E mai dintrada, sa revòlta fa que per nosautres, lo matin desenant tornarà pas jamai sens Joan Bodon. Se tòrna lo matin.
Joan Larzac
