Çai-jos, tèxt de la Conferéncia de Joan Saubrement balhada a l’Universitat Occitana d’Estiu de Nimes lo 6 de julhet de 2004 (sorsa IEO 06).
Aquela conferéncia se parteja en quatre tèmas : lo succès de Mirèio e son influéncia sus Mistral ; Mistral e la lenga, sa causida ortografica ; l’ambiguïtat de Mistral fàcia a la politica ; e enfin la conclusion.
La Modernitat de Mistral
Lo succès de Mirèio e son influéncia sus Mistral.
Franc dau cercle deis amics pròches, çò que se sòna l’Escolo d’Avignon, rares foguèron aquelei qu’avián la sentida d’una tala capitada, d’un tau succès de Mirèio. Adolphe Dumas, que restava a París e que ne’n faguèt la descuberta per còp d’azard - en escotant la cançon de Magali e quauqueis estròfas dau poèma (cf. Robèrt Lafont in Mistral ou l’illusion éd. Vent terral) - e Jean Reboul, lo poèta nimesenc foguèron sei premiers interprètes vèrs lei jornaus parisencs de l’epòca (La Patrie, Le Siècle, La Gazette...). Totei dos trevavan lei salons literaris a la mòda, d’en premier, Jean Reboul qu’èra l’amic de Lamartine e de Chateaubriand. I presentèron Mistral e foguèt aisat de li faire reconéisser, per un cenacle a l’apogèu dau romantisme, lo costat a l’encòp georgic e epic de Mirèio.
L’elògi de l’autor de Jocelyn foguèt ditirambic (cf. Le 40ème entretien) e lo succès ufanós e mai quauqueis esperits peginós faguèron repròchi a Mistral de l’aver escrich... en patoès.
Nos pareis mai interessant de saupre coma interpretèt, eu-meme, l’acuelh fach a Mirèio. Segur, es ben dins la natura umana d’aimar èstre reconeissut per l’òbra complida mai sembla evident que s’aperceguèt lèu qu’aqueu succès èra majament un vector enòrme per la causa que voliá defendre. Jamai perdre de vista la tòca que s’èra fixat, serà una rega constanta de son caminament e una premiera marca de son modernisme. Aquesta reconeissença deguda en de celebritats coma Lamartine, non solament escrivan mai perèu òme politic reconeissut - deputat republican e membre dau govern provisòri - podiá que servir la causa de la lenga. D’autres tanben, coma George Sand, Alfred de Vigny e Barbey d’Aurevilly cantèron son laus e s’èra, de bòn, estat sensible au cant dei sirènas, a 29 ans, ben de sa persona dins son estil de gentilhomme campagnard, auriá poscut se laissar temptar e pantaisar d’una carriera parisenca a la Daudet. Fau pas oblidar, encensat qu’encensat, foguèt considerat, per Lamartine e Barbey d’Aurevilly, coma lo novel Omèr. Vist tanben coma un demiurge demieg lei Romantics, mai penetrat d’una mena de mission sacrada - rendre ai Provençaus, ai pastre e gènt di mas, la dignitat de sa lenga còntra lei borgés que l’emplegavan sonque amb sei serviciaus - faguèt, sensa trantalhar, la chausida de s’entornar a Malhana.
Montèt plus a París que per la promocion de çò que publicava.
*
Mistral e la lenga ; sa chausida ortografica.
Fòrça exegetas, mai qualificats, se son clinats sus aqueu problèma tilhós. De qu’èra per Mistral, sa concepcion de la lenga, son espaci geografic, son ortogràfia ? Sus aqueu subjècte, tot foguèt dich e mai son contrari. Escotam lo Mèstre de Malhana, en 1876, dins lo prefaci deis Isclo d’Or, enonciar d’un biais esclatant son credo a respèct de la lenga e de son espandiment. Aviá 46 ans, una glòria immensa e èra dins la plenituda de sei mejans intellectuaus : « ... aquelo noblo raço qu’en plen 89 Mirabèu noumo encaro la Nacioun Prouvençalo, e coumprenènt souto aquéu noum touto la gènt de lengo d’O, coumo i tèms ancian, dès an m’apassiounère à dreissa lou Diciounàri de l’idiome dóu Miejour : un gros pres-fa, ami leitour, que, se lou bon Diéu vòu, menaren lèu à l’acabado. »
Pasmens, d’unei fachs, franc d’una marida fe evidenta, se pòdon pas negar.
D’en premier, l’importància d’Honnorat qu’inspirèt majament Mistral dins sa concepcion dau Tresor dóu Felibrige e sus lo plan lexicografic. Aquí, fau insistir sus la dobtança fòrta de Mistral a respèct de la chausida ortografica que Roumanille voliá impausar e que, fin finala, acceptèt.
Se faguèt pas sensa un darrier combat de rèire-garda coma lo verifica sa correspondància amb Achille Mir. A ! Leis « canestellos routo’ e leis paniers traucats » de sa premiera motura de Mirèio, sensa parlar aquí dei « r » de l’infinitiu, dei « t » dau participe passat e dei « s » dau plurau.
Pasmens, es de bòn saupre qu’es, entre lo Congrès d’Arles, en 1852, e lo Roumavàgi dei troubaire, as Ais, l’an d’après, que se pausèt aquela question tilhosa e que Roumanille capitèt d’impausar sa concepcion a Mistral. Aqueu dilèma, qu’auriá degut èstre tot bèu just subjèct de discutida de salon entre lingüistas ò simples afogats de la lenga, es d’efècte, au centre dau debat, e mai aquelei que nos vòlon de mau, pretendan que la question es segondària. Aquò precisat, se pòu pas parlar de Mistral e de la grafia mistralenca (romanilhenca ?) sensa tornar sus la dobtança de Mistral.
Despuei la grafia arcaïsanta mai coerenta dei trobadors mai ò mens codificada a l’entorn d’una koiné, leis escrivans dei sègles XVI a XVIII s’esvartèron, cadun escrivant de son biais. D’unei filològs, conscients d’aquò, avián publicat de diccionaris : Achard en 1795, Garcin en 1823, Avril en 1839 et subretot Honnorat entre 1840 et 1848 que vist l’importància de son obratge, puslèu enciclopedic, aguèt coma avèm dich, una influéncia dei gròssas sus Mistral quand entamenèt son Tresor dóu Felibrige.
Oblidem pas jamai que Mistral aviá una vision quasi missionària de la lenga e que, dedins, li gropava l’ensems dei País d’òc. Aquesta vision, segur, lo menava a pantaisar, per aquest ensemble, a una adaptacion de son sistèma ortografic. Se saup, ara, çò que ne’n resultèt, l’Escolo Gaston Phoebus estent la darniera a resistir avans que la grafia alibertina s’impausèsse quasiment de pertot a l’oest de Ròse. Es ansin que leis anti-occitanistas, aquelei que recampats dins çò que Claude Mauron sòna la « Vendée provençale » (cf. in Mistral Ed. Fayard 1979) - lo triangle sacrat Arles, Malhana , Avinhon -, an farlabicat, una mena de mitologia a l’entorn de Mistral. Per elei, aquel concèpte seriá estat degut qu’a sa volontat d’adaptar sa grafia a l’ensemble occitan. Aquest caractèr reductor pareis en contradiccion totala amb çò que totjorn escriguèt Mistral e, d’efèct, pòu èstre considerat coma una escòrna an aquel òme que, d’un autre latz, adoran coma un Dieu. Pasmens, se pantaiavam un pauc... ! Imaginam que Mistral aguèsse pas seguit Roumanille, qué seriá dóç d’èstre occitan (coma dison) en Provença !
Çò que per nautres, Provençaus, rèsta fondamentau e mai la question de la grafia siegue importanta e causa permanenta de conflictes, demòra en cò de Mistral, sa concepcion moderna de l’espandiment de la lenga, de son espaci geografic. Dins una letra a son amic Bonaparte-Wyse, escriguèt : « ... la Provence, le Midi, qui forme le tiers ou le quart (de la France)... », mostrant ansin que, per eu, Provença e Miegjorn (que li dison ara Occitània) an exactament la mema significacion : « Dis Aup ei Pirenèu e la man dins la man... ». Mantun còp, Mistral confirmarà que lengo prouvençalo, lengo dóu Miejour o lengo d’O designan una soleta lenga.
Sufís de tornar legir Discours e dicho e de ne’n reprendre quauquei citacions :
Nautre, en plen jour
Voulèn parla toujour
La lengo dóu Miejour,
Vaqui lou Felibrige.
ò encara
Eh ! bèn, nàni ! despuei Aubagno
Jusqu’au Velai, fin-qu’au Medò
La gardaren riboun-ribagno
Nosto rebello lengo d’O !
Tornam mai au Tresor dóu Felibrige que, per nautres, pòrta la respònsa la mai clara ai doas questions de la chausida ortografica e de l’espaci geografic de la lenga qu’aquò illustra perfectament la vision modèrna per pas dire modernista de Mistral.
Se pòu concèbre que, per la grafia, aguèsse chausit d’escriure dau biais fonetic, que cresiá lo mai simple, per fin d’èstre legida per lo mai de monde possible e Simon Calamel, dins son libre La langue pour étendard, mòstra ben aquela volontat en sotalinhant l’importància de la pròsa d’Armana que, per èstre pas d’auta literatura, coneissiá pasmens d’autentics succès popularis.
Après d’aver trancat, Mistral aderèt en plen a la chausida vouguda per Roumanille e se mandèt dins l’elaboracion de son famós Tresor dóu Felibrige que, mai encara que Mirèio, resuma sa personalitat e subretot son rapòrt a la lenga. Ges d’obratge d’aquela importància es portaire d’una tala richessa dialectala. Se coneis ges d’autre exemple qu’illustra tant clarament sa concepcion d’una lenga naturala que son discors sus l’Empèri dóu Soulèu, fach a l’Acadèmia de Marselha, lo 25 de novembre de 1882 : « Que nous reproche-t-on encore ? On reproche à notre langue de présenter des variantes, autant de variantes qu’il y a de centres de population. C’est la tout simplement une question de dialectes. Il y a deux sortes de langues, les langues académiques et les langues naturelles. ».
La metafòra que seguís aquela citacion, evocant la grèça antica, es mai que mai luminosa : « L’ancienne langue grecque était une langue naturelle, et comptait autant de dialectes que de villes principales. Homère, Pindare, Sapho, Platon, ont tous écrit en grec, mais ils l’ont écrit chacun comme ils le parlaient dans leur région. Cela ne les empêcha pas d’avoir réalisé, des chefs-d’œuvre.
« Un jour, il est vrai, la langue grecque devint une, quand le roi Alexandre eut détrôné la liberté. Mais, à partir de là, la littérature grecque tomba aussi en décadence. ».
Que se contunha, a l’ora d’ara, en Provença, d’opausar lei tenents de l’una ò l’autra grafia que son ben presentas dins son Tresor dóu Felibrige a quauqua ren de suicidari, tant es simple de passar d’una grafia a l’autra. Per aquò faire, siatz convidats a legir lo remarcable prefaci de Guiu Martin dins lo diccionari provençau-francés que lo CREO-Provença ven de publicar vèrs Edisud, as Ais, e tanben lo tablèu comparatiu que seguís.
*
L’ambigüitat de Mistral a rèspect de la politica.
Aqueu subjècte es tilhós nombrosas son leis interpretacions possiblas. Se porriá parlar de mesfisança e mai de coardisa davant lo refús de Mistral de s’engatjar politicament, en 1907 subretot. A la cima de sa glòria, nombrós foguèron aquelei que lo butèron a se presentar per deputat, assegurats qu’èran de son eleccion. Diguèt totjorn de non.
Segur qu’en 1848, joine estudiant de 18 ans a la Facultat de Drech d’Ais, s’èra engatjat d’a fons per lei Republicans. Son poèma es sensa equivòca :
La liberté va rajeunir le monde ;
Guerre éternelle entre nous et les Rois...
Du sang, si l’on veut être libre !
Car du sang généreux jaillit la liberté !
Oblidem pas que per assegurar la promocion de Mirèio, aguèt besonh de Jean Reboul e deis autoritats religiosas nimesencas per se dedoanar ais uelhs dei Calotins d’Avinhon que li perdonavan pas seis idèas republicanas nimai quauquei libertinatges dins son poèma : A ! lei famós pimparins dins lo jounhet de Mirèio !
Ja escalustrat, restarà tot de lòng de sa vida, mesfisant davant la politica, conscient qu’aqueu monde laissava ges de plaça a l’amatorisme, tanpauc a una forma de puretat, Mistral, coma la màger part dei Romantics se pensava que lo ròtle essenciau d’un poèta, en aquest domèni, èra de guidar lo pòble e tanben d’èstre un baile que mòstra ai governants la draia de seguir. Aquò precisat, complèx foguèt sus aqueu ponh l’evolum de sa pensada. Espantat coma son paire lo foguèt davant leis excès de la Revolucion, regetèt d’a fons la Comuna e mai son ideau republican : « plus je vois cette doctrine - la démocratie - se répandre, plus je deviens aristocrate », per lei memei rasons que lo menèron a sostenir Badinguet e le parti de l’ordre : « Napoléon n’a pas d’homme en France qui lui souhaite plus de bien que moi ». Fasent referéncia ais eleccions en Espanha - Balaguer elegit just e just, Quintana batut - escriguèt : « Cela prouve qu’un poète qui se mêle de politique met le pied dans le guêpier. »
Enfin en 1898, en plen afaire Dreyfus, bensai per se revenjar de Zola que foguèt pas totjorn tendre amb eu dins sei cronicas literàrias, prenguèt lo partit deis anti-dreyfusards e donèt sa signatura a la Ligue du Midi.
Pasmens, quauqueis escrichs foguèron lo rebat de sa confusion coma o pròva dos poèmas antinomics : l’un dedicat a una Carlista espanhòla, Dòna Maria de las Nieves, l’autre a una pasionaria de la Comuna, Rose Bordas (de Montèus).
Lei presas de posicion de Maurras lo confortèron dins l’idèa qu’aqueu monde èra pas sieu, que se li retrobariá jamai, qu’èra fach per aquò. Li es sovent reprochat d’aver tot dich e mai son contrari, d’èstre reialista ò republican, de drecha ò de senestra segon leis epòcas, partisan de la Republica ò de l’Empèri, d’efècte sa repugnança a s’engatjar sus aqueu terren, se metèm a despart son afogament de 1848, tot aquò s’apren a un besonh de s’aparar d’un univers que mestrejava pas e que mestrejariá jamai. Rastelant large, escriguèt en 1870 : « Le Félibrige ne peut être que girondin, fédéraliste, religieux, libéral et respectueux des traditions. »
Son Psaume à la pénitence, rampèu per lo retorn a l’òrdre data de novembre 1870. En 1907, quand espetèt la revòlta dei Vinhairons, retrobam aquela mesfisança e sa volontat de pas riscar tot çò qu’èra sa rason d’èstre. Voliá pas, dins una batèsta que jutjava mausegura, se non perduda d’avança, metre en perilh tot çò qu’aviá mes una vida a bastir, çò que considerava coma son vertadier combat : son eiretatge literari.
Oblidem pas nimai qu’aviá 77 ans - 2 còps la chifra 7, sacrada en cò de Mistral.
Aguèt per lei vinhairons de mòts que benlèu passèron sa pensada, disent que s’agissiá « de revendications sans nationalité de marchands de vin », e mai dins un telegrama lei qualificava puei de « Patriotas ». D’efècte, voliá subretot pas córrer la risca d’èstre pres dins un engrenatge que porriá plus se’n escapar. Pasmens, son atge explica pas tot, qu’aquela mesfisança, à respècte de la politica foguèt tota sa vida una constanta. Ja, dins la pontannada de la creacion dau Felibritge, l’aviá exprimida en esvartant, per crenta d’èstre accusat de separatista, son amic Eugène garcin que veniá de publicar Français du Nord et du Midi. Parier après la publicacion de Calendau, en 1867, quand escriguèt le Tambour d’Arcole, l’annada seguenta.
Es ben aquela sentida, aquela intuicion que lo butèron a pas se mesclar, en 1909, a la Santa Estèla de Sant Gèli, de la destitucion de Pèire Devoluy qu’en 1907, aviá agut aquelei fòrtei paraulas : « Calendau a été trahi par son père ! », après d’aver suplicat Mistral d’anar a Montpelhier sostenir la manifestacion dei Vinhairons. Sabiá lo terren dangeirós e la risca gròssa maugrat l’estima que portava au Capolier que s’èra, eu-meme, chausit.
Mistral refusèt totjorn çò que dirián ara la politica politiciana e que nomava la politico empurarello, qu’aquò l’empachava pas d’èstre un fin analista de la causa, e de li veire clar, quand s’agissiá de defendre çò que li semblava essenciau, a l’autor de son talent, coma lo raprochament occitano-catalan ò la reconeissença d’una identitat, d’una lenga ò d’una cultura.
Amb un sègle e mieg d’avança, èra un pledejat remirable, prefiguracion vertadiera d’una Euròpa en devenir. Basta d’evocar lo famós discors de sant Romieg de Provença, ai felibres catalans lo 9 de setembre de 1868 : « Çò que voulèn ? escoutas-me... ». Prudent, lo concluava coma faguèt mantun còp, per la referéncia costumiera a la « Franço, nostro maire. ». Totjorn en 1888, faguèt parier dins sa dicho sus l’Empèri dóu Soulèu que li gropava Itàlia, Espanha e Romania. Tala vision larja non podiá èstre que la marca d’un òme en avança sus son temps e lo fach que li mencionava que de país latins s’explica per la desfacha de Sedan, encara pròcha dins l’esperit dau monde.
Podèm, sensa faire parlar lei mòrts, afortir que Mistral seriá, encuei, europèu e non pas soberanista. Claude Mauron a rason, probable, quand ditz que Mistral èra mai geopolitic que politic. D’efèct, èra un visionaire incontestable.
*
Conclusion.
Dins aqueu darnier chapitre, veirem mai son rapòrt a una lenga que lo monde, païsans, obriers, mai tanben borgés coneissián e qu’èra encara la lenga de la vida vidanta. L’immensa coneissença que Mistral aviá de la diversitat dialectala fa pensar que, segon l’endrech onte se trobava, en País d’òc, podiá s’exprimir dins lo parlar locau e de segur pas coma escriguèt son òbra, en rodanenc literari. Podèm assegurar qu’ara, se trufariá a l’espectacle d’Escolo felibrenco marselhesas, varesas ò aupencas, aprenent a sei escolans lo sota-dialècte rodanenc.
Seriá interessant d’imaginar çò que seriá l’avejaire de Mistral, se viviá a nòstra epòca. Seriá-ti provençalista ò occitanista ?
Avans que de parlar de modernitat, nos sembla important de relevar lo caractèr intemporau de son òbra, de Mirèio a Calendau en particular. Lei tèmas tractats son eternaus e i a dins Mirèio quauqua ren de Shakespeare e un parallèl evident amb Romeo et Juliette - es lo tèma de l’amor impossible - coma i a de contemporan dins la volontat regionalista e tanpauc anti-jacobina de Calendau. L’auçada d’una sentida identitària es francament premonitòria. Retrobarem aqueleis idèas dins le manifeste régionaliste (d’Amouretti et de Maurras), en 1892. Tractar tot de lòng de son òbra de problèmas intemporaus es ben la marca d’un esperit modèrne dins son accepcion non passeista e l’utilisacion coma decòr deis Aupilhas, de la Crau e de la Camarga per Mirèio ò de Cassis e dau rèire-país per Calendau son de segur pas d’aspècts localistas ò reductors de son òbra. Pòdon pas mascar l’enauçament de la pensada nimai la vision universala de Mistral. Es qu’aquelei païsatges evocan pas la Grèça antica, aquela d’Omèr, e mai pòdon donar l’illusion d’un paradis perdut ? Robert Lafont, parlant de Calendau, illustra ben aquela problematica : « ...Calendal a été écrit dans un esprit de très grande généralité, quoi qu’on en pense. Sa destinée ne fait que commencer. Quant à l’action provençale de ce temps-là, cela, c’est une autre histoire. L’Histoire. Sans la poèsie. »
Cavam un pauc sus un costat particular de la personalitat de Mistral : sa totala ambigüitat dins son apròcha de la frema que tròba son encausa dins sei rapòrts amb sa maire Delaïdo.
La Majorala Mirèio Durand, dins lo filme Mistral, escrich per Jean-Pierre Belmon e realizat per Alain Glasberg, mòstra ben tot çò que i aviá de treble per pas dire de treblant dins aqueu liame fòrt, quasi carnau entre Frederic e sa maire. Foguèt pas sensa influéncia dins sa maduretat, e afortís la tèsi que sei passions èran puslèu platonicas e que s’agissiá mai d’una quista, de fes, sensa espèr d’un idèu inaccessible que la simpla desirança d’una ligason coma s’entend a l’ora d’ara. Amb lei fremas, cercava subretot la beutat, l’esclat, de còp l’osmòsi intellectuala e lo partatge d’una mema passion per la poesia.
Aquela quista, de fes, s’esperlongant sus d’annadas coma a mostrat sa correspondéncia amb Valentine Rostand, l’acaparava en plen mai Mistral, tot trebolat que foguèsse, se laissava pas desturbar maugrat de periòdes de silenci literari e restava en fasi amb sa tòca valent a dire l’aparament de la lenga.
Un fach autrament significatiu es de relevar en cò de Mistral. Tòca a l’essenciau e permet d’afortir sensa equivòca sa modernitat. Quand legissètz La Coumtesso ò lo sirventés Ai poètas catalans e que transpausatz aquelei dos poèmas ai discussions europèas d’ara sus l’adopcion de la nòva Constitucion, siatz estonats de veire quant son actuaus. Li siam d’a fons, partejats entre sobeiranistas que vòlon ren largar, federalistas moderats desirant mai d’autonomia dins un quadre que resta aquèu de la nacion, d’autres enfin pantaisant d’un separatisme totau, cap a l’independéncia.
Mistral a l’evidéncia seriá estat moderat, son audaça estent còntra-balançada per son estacament a la Maire Patria. Una nòta de Calendau afirma, segon Robert Lafont, que lei populacions dau Miegjorn - l’Occitània ? - èran « prêtes à former un Etat des Provinces-Unies » mai qu’aurián jamai vougut que la fusion amb lo Nòrd « allât au-delà de l’état fédératif ».
Aquí se concebe aisat lo fons de la pensada mistralenca mai lo mèstre de Malhana serà encara mai clar dins una letra mandada a Bonaparte-Wyse lo 1er de març de 1865 e que publicarà Jules Veran dins La Jeunesse de F. Mistral.
Serà nòstra conclusion : « ... Si le cœur de nos vaillants amis avait battu à l’unisson du mien sur la question provençale, nous aurions peut-être accompli quelque chose... Nous aurions préparé, accéléré le mouvement fédératif qui est dans l’avenir. Non pas que j’ai l’idée niaise de rêver une séparation d’avec la France. Les temps futurs sont à l’union, non à la séparation. Mais aussi et surtout ils sont à la liberté, à la liberté des races, des cités, des individus, dans l’harmonie... N’est-il pas évident pour tous ceux qui réfléchissent que l’Europe - même en conservant ses rois et ses ducs et ses empereurs - court à l’union républicaine. Si, au conseil des amphictyons européens, la France était représentée par 30, la Provence, le Midi, qui forme le tiers ou le quart de ces 30 unités, aurait donc 10 voix ou 7 voix au chapitre. Et voilà tout. Mais les félibres se moquent de cela comme de l’an 40. - Seulement, comme rien d’inutile ne se produit en ce monde, je suis convaincu qu’à un moment donné, de cette semaille (sic) littéraire et linguistique naîtra quelque homme de génie pour en tirer parti. La terre des Mirabeau, des Thiers, des Garibaldi, ne jettera pas, toujours au service de ses voisins, la sève géniale de ses fils. Amen ! »
Lei Jean Monnet, Paul-Henri Spaak, Robert Schuman e Alcide de Gasperi son venguts.
Sabètz la seguida !
Un pauc per provocacion, vos avèm pausat la question : encuei, Mistral seriá-ti provençalista ò occitanista ?
Question estupida, completament caluda !
Òme modèrne, Mistral seriá tot simplament europèu !
Joan Saubrement - UOE Nimes lo 06/07/2004
