En 1979 dins la segonda edicion de E la Barta floriguèt, los editors donava la traduccion occitana de l'article que Carles Camprós consacrèt dins Les Lettres Françaises al libre de Mouly.
Sul libre E la Barta floriguèt, un article de Carles Camprós paregut dins Les Lettres Françaises
Aquel roman de Molin, lo legiguère amb un autre, Luènh de Moscòu, del sovietic Ajaev que ne disián sobre d'afichas que lo mond per milions se carravan d'o legir. Aquò's pas possible de pas far la comparason entre aqueles libres. Totes dos son confles d'optimisme ; dins totes dos vesèm d'òmes que barrinan per far una causa difficila ; mas sufís pas d'èstre optimista, totes dos fan veire que per capitar, cal patir ; totes dos mòstran d'òmes del pòble dins lor lucha ; dins totes dos i a un grand patriotisme, e dins totes dos pas ges de politica coma la comprenèm ara : aquò primièr, cal far quicòm per la vida, a luòga de charrar de metafisica subre de questions politicas.
Los subjèctes, pr'aquò, son bravament diferents. Luènh de Moscòu nos fai veire l'òbra comuna de tota una còla d'obrièrs que lor cal bastir subre l'Adone, pendent la guèrra, un pipe-line que n'an mai de besonh per la victòria, a çò que dison, que del trigossadís dels blindats al front. La Barta fa pas que nos mostrar un coble de païsans d'Avairon que barrinan per crear, en temps de patz, una proprietat que fàsie ostal, coma ditz aquela crana expression del terraire. « Far ostal » aquò's bastir una bòria que los parents, e los enfants i pòscan viure e far contunhar la familha.
Los malaürs, los desastres, tomban subre aqueles dos païsans, mas eles atanben capitaràn, perqué la vida es aquí qu'o vòl, perqué cal bastir d'endemans cantarèls ; aqueles endemans los bastiràn.
S'o volètz ben, dirai qu'aime pas tant lo roman d'Ajaev coma aquel de Molin. Emai passèsse per mal parlar de « la gloriosa union de totas las Russias sovieticas ». Sufís que i aja pas dins lo roman de Molin ges d'aquelas tecas que gastan lo del Rus. Parli pas d'aquelas tecas tocant solament a la forma, aquelas qu'espepiussan los critics que vòlon pas veire l'essencial que dins las causas segondàrias, coma lo biais d'escriure o lo vesadum de l'esperit. Parli d'aquelas, fòrça mai importantas que tòcan a las realitats de la vida, e d'aquel sol realisme veritable que i sèm acostumats despuèi los classics, lo de l'òme. L'òme es veritablament l'òme quand se bota en fàcia davant el-mèmes e davant sa natura. L'embrigadament qué que siá, lo nafra. Vòli dire « l'embrigadament non volontari ».
Dins Molin, l'òme es l'òme. Los eròis d'Ajaev son d'òmes atanben, lo mai sovent, e se pòt veire que l'autor los aima perqué son d'òmes. Mas lor vida es pas per eles ; vivan mas pas per la vida, aquò vòl dire coma o vòl la lei que despuèi totjorn a comandat al sòrt de l'òme. Vivan solament per la societat. Emai del temps que l'òme se deviá a son rei, èra liure moralament de se tirar d'aquel dever. De devers, n'i aviá maites en mai d'aquel. Emai del temps de la morala borgesa, l'òme èra moralament liure de se tirar de las obligacions d'aquela morala per obeïr a de reglas que cresiá diferentas o melhoras. Dins lo mond dels eròis d'Ajaev aquela libertat existís pas mai.
I a pas qu'una obligacion morala per bolegar tot aquel tropèl. Aquò fa que mai d'un còp, lo que legís es geinat per quicòm d'ipocrita que sembla pas verai. Quicòm coma aquela òrra geina de Julian Sorel que se truca de leis convencionalas e que se laissan pas tòrcer.
I a pas res d'aquò dins lo roman de Molin. Los òmes i son pas que dins las leis eternalas de la morala umana. Obeïsson pas a res mai qu'a aquela lei que despuèi mila e mila ans es cavilhada al pus fons de l'anma dels òmes. D'aquí ven aquela impression de tant de realisme dins Molin, e que se sentís pas gaire chaz sos personatges aquel conformisme que fa semblar Ajaev a un Henri Bordeau del mond sovietique. De fach, coneissèm totjorn que darrièr lo rambalh dels obrièrs d'Ajaev, i a pas qu'una rason per explicar lo mond ont viván los eròis del roman e lor lucha e patiment, aquò's lo camarada Estalin. Es tengut dins Molin per lo camarada Bon Dieu, mas es bravament mens important, e se cal pas trompar, lo roman de Molin a pas gaire d'intencion metafisica ni mai religiosa, e son eròis « vòta roge a las votasons perqué sap quin dieute la libertat a vers la revolucion e la republica », Mas los eròis sabon atanben que lo sol mèstre de l'òme es aquel que òm pòt pas veire subre la tèrra, nimai dins un palais emai foguèsse un castèl fòrt. Sabon qu'aquel mèstre es aquel que se fa veire per las leis eternalas de la Natura, e pas per la volontat d'un òme o d'un governament. Aquela tèla de fons balha als personatges de Molin la prigondor de l'epopèa.
D'aquí ven la valor de l'optimisme de La Barta floriguèt. Aquel optimisme es pas al servici d'un cap qué que siá, ni mai d'un governament, emai se diriá lo melhor. Es al servici de l'òme. Es pas aquò lo mejan lo melhor d'èsser al servici dels òmes ? de mostrar un image de lor vida la mai digna d'eles ? Lo roman de Molin a pas solament una plaça de primièra dins la literatura d'òc d'uèi ; representa ben la literatura generala d'uèi. Emai marca la plaça d'un pòble : lo de nòstras campanhas d'òc.
Carles Camprós (revirat d'un article francés
paregut dins Les Lettres Françaises.
Cobèrta del libre E la Barta floriguèt d'Enric Mouly. Segonda edicion, 1979.
