Detalh de la primièra pagina del Tresor dóu felibrige
Ives Roqueta analisa aicí las òbras que Mistral compausèt a la fin de sa vida : Lou Tresor dóu Felibrige, Calendau, La Countesso. Sorsa de l'article : Lo Lugarn numèro 86/87, 2004.
Calendau o lo pantais de Mistral de l'emancipacion nacionala occitana
1859 Mirèio ven de far de Frederic Mistral l’escrivan lo pus incontestable que la lenga d’òc aja jamai agut.
Per trobar dins la literatura occitana de poètas a son auçada cal remontar als trobadors que lo gost del sègle XIX ven de sortir de l’ombra. Del sègle XI al sègle XIII, la poesia d’òc a donat lo ton a Euròpa tota. Tot un coòrt de poètas, de Guilhèm IX a Cardenal, de Ventadorn a l’autor de la Cançon de la Crosada, a portat a la poesia universala de son temps e de tot temps una contribucion decisiva. Los usatgièrs de la lenga d’òc ne pòdon tirar una glòria legitima. Mas aquelas òbras majoralas son de mal legir pel public ordinari del sègle XIX. En tant de sègles, la lenga a fòrça evoluït, las pensadas que noirisson cançons, romans, epopèas, sirventés e cronicas susprenon e l’art pròpre a un temps donat desvària los legeires. Aquestes tròban mai lor compte dins d’òbras mai recentas - las d’un Godolin, d’un abat Fabre o d’Auguste Rigaud - mas cal ben convenir qu’entre lo sègle XIII e lo sègle XIX la creacion d’òc es estada paura d’òbras esbleugissentas.
Dins lo periòde que seguís la Revolucion francesa e mai que mai lo retorn dels reis en França, lo reviscòl literari de la lenga d’òc es estat vertadièrament remarcable, mas al pè de Mistral, cap d’escrivan fa pas lo pes. Ni davant la critica, ni davant son public.
Jansemin - es vertat - a fach córrer las folas vengudas l’escotar recitar los malurs de Françoneta o las misèrias de l’Avugla de Castèl-Culhièr. Mistral, en 1870, dirà mai que degun pus e melhor que degun pus, çò que la renaissença de las letras d’òc deu al “flum de pouësio” que Jansemin larguèt de Bordèu a Marselha : “Fasié di cor ço que voulié”. La frasa justament celebra : “O Jansemin nous as venja !” ditz plan cossí lo perruquièr d’Agen a reconciliat amb la poesia los usatgièrs de la lenga d’òc e a rendut l’inesperat possible : lo surgiment d’un pòble coma tal al dintre de l’istòria. Mas amb jansemin la lenga d’òc es encara luènh d’aver suscitat un grand poèta universal. Sas istòrias son d’un patetic de melodrama, sa societat de convencion, son sentimentalisme plan tròp primari.
Victor Gelú es l’autre pilar del reviscòl. Marselha es son luòc, lo pòble menut e esplechat es son monde, l’indignacion, la colèra, lo sarcasme son mòde d’expression. Sa poesia truca sus tot çò qu’es en plaça : patrons, negociants, politicians, jutges o clèrgues. La Republica qu’a traït la paurilha, la Glèisa que benesís las armadas e s’acomòda de la misèria dels obrièrs, lo capitalisme escrachaire son egalament denonciats. L’òbra es sanitosa e terribla, traucada de crits supèrbes e d’esperanças fòlas, mas los que parlan la lenga d’òc, lo monde rural mai que mai, an de mal a far completament sieuna la set de justícia, mas tanben de joïssenças de tota mena que Gelú pòrta en el. La condemnacion del poèta per immoralitat davant los jutges en 1885 a pas suscitat cap de reaccion.
Aquí pels dos pus grands davancièrs de Mistral e escrivans d’importància. Per çò qu’es de los de son temps, cap de sos companhons es pas a son auçada. Romanilha es déjà “lo bon Romà” : cuol cordurat de blanc, còr moligàs, pluma pastosa. D’Aubanèl òm poiriá esperar una òbra fòrta : a de còr, de buf, de mestièr, un sens agut de l’òbra d’art e d’amics exigents, Mallarmé per exemple. Malastrosament per el, juntat qu’es entre son catolicisme crentós e las convencions de sa classa sociala - es d’una bona familha borgesa, estampaire del Papa - sa fam de carn jove e sos escrupuls d’òme d’òrdre, jamai se poirà pas pausar en mèstre de sa destinada, ni coma òme, ni coma poèta.
Tot autre es Mistral. Amb la trentena que sarra, a pas pus paur de ren, e degun demest los poètas d’òc li pòt pas far ombra.
Es un òme urós, dins sa vida privada de celibatari que las amors li mancan pas, coma dins sa vida publica. Lo poèta francés pus presat del moment, Lamartine (qu’a de luènh despassat sul terren de l’epopèa païsana e cristiana amb una Mirèio autrament capitada, autrament nauta que Jocelyn) a reconegut en el e o a dich del biais mai solèmne un “Omèra novèl” e degun li es pas anat contra.
Fòrt d’aquela reconoissença, fòrt de sa pròpria grandor, lo poèma de las amors tragicas de Mirelha e de son panieraire es estat aculhit coma un eveniment : en quatre meses la primièra edicion es agotada, lo libre es unanimament tengut per un cap-d’òbra. Çò que es.
D’un autre band, volgut per el, pensat per el, lançat e organizat per el, lo Felibrige existís dempuèi 1854 e n’es lo cap incontestat. Es la primièra organizacion per l’aparament e l’illustracion de sa lenga e de son identitat que lo Miègjorn de França s’es donat dempuèi qu’es passat jol govèrn dels reis capecians. Una organizacion que deu servir - dins l’idèa de Mistral en tot cas - a se donar un futur autre. Aquel futur, Mistral lo pensa en tèrme de nacion : d’òmes e de femnas dins un espaci ocupat per una lenga singulara que se donarián los mejans per contunhar de viure dins son originalitat lingüistica, istorica, culturala en frairetat amb los autres pòbles. A la realizacion d’aquela nacion que crei possibla dins un sègle ont tant de comunautats nacionalas son a capitar sa traucada, Mistral consacra tot son temps, contactes, acampadas, correspondéncia e escritura. Segur qu’es de la vigor de sa lenga que gaireben tot lo monde parla sus quasiment 200 000 quilomètres carrats e que tot lo monde compren, solide d’anar dins lo sens de l’istòria e fòrt de son saupre far d’escrivan, Mistral s’atala a l’òbra grand : sortir tot un pòble de son alienacion, lo lançar pel camins de sa liberacion.
Es dins aquel estat d’esperit, es amb aquela ambicion que sus la lançada de Mirèio e dels primièrs succès del Felibrige que Mistral met sul mestièr doas òbras de longa alenada : una segonda epopèa que serà Calendau, e lo grand diccionari provençal-francés, qu’es pel moment a n’establir l’ambicion e lo metòde, e que jol titól de Tresor dóu Felibrige publicarà per fascicles de 1874 a 1886. Doas òbras per el d’interès nacional. Doas òbras que seràn escrichas, caduna de son biais, per noirir lo sentiment patriotic en país d’òc e per donar d’armas a totes los que lo voldràn acompanhar dins son entrepresa istorica.
Per Mistral, que lo Miègjorn de França siaga una realitat umana irreductibla a tota autra es una evidéncia absoluda.
Quand, en 1859, los franceses nordics e los franceses miegjornals parlan cadun “en son latin”, la comunicacion es impossibla, l’opacitat totala. Quand l’òme del nòrd, davalat en país d’òc, para l’aurelha a çò que i se ditz, s’i sentís a l’estrangièr coma se se trapava en Itàlia o Espanha. Del mème biais, l’òme del sud transportat a Lion, París o Orleans, lai entend parlar una lenga que ne compren pas un mot, se l’escòla la i a pas ensenhada. Tant un coma l’autre an passat una frontièra que, emai s’es pas portada sus cap de mapa, existís ça que la, indica l’existéncia de dos pòbles irreductibles un a l’autre, sotmeses al mème Estat, a la mèma legislacion, embarcats ensemble dins l’istòria, mas non pas a egalitat.
La justícia, estima Mistral, seriá que l’organizacion politica metèsse aquelas doas comunautats lingüisticas sus un pè d’egalitat del moment que las doas lengas se valon e sul plan de l’usatge e sul plan de la dignitat.
En país d’òc, al mièg del sègle XIX, la lenga qu’èra estada, abans la conquista francesa, lo lengatge a tot far, dins la societat tota es demorada la lenga de cada jorn de l’immensa majoritat de la populacion. Emai se lo francés es vengut - pichon a pichon mas d’un biais decisiu a comptar de 1539 e de l’edicte de Villers-Cotterêt - dins tot lo Reialme, la lenga de totes los documents publics, de totas las leis, de totas las amassadas politicas, de totes los actes notariats, de tota la correspondéncia comerciala, de totes los estudis, l’occitan es encara la lenga de l’ostal, de la carrièra e del trabalh. A la parlar de longa i a pas solament lo pichòt poble dels païsans, dels obrièrs, dels servicials, dels mestieirals. Lo negòci, quand se passa de l’escrich, se fa en lenga d’òc. L’aristocracia e la borgesiá - e mai sàpian lo francés e l’utilizen entre se, amb los òmes de poder, dins sas acadèmias provincialas e dins sa correspondéncia - contunhan d’emplegar “lo patés” dins son rapòrt amb lo monde del comun. S’en trapa quitament dins la nauta societat, per escriure de literatura dins aquela lenga maldicha : un Fabre d’Olivet, per exemple, o un mètge coma d’Astròs, un academician botanista coma Moquin-Tandon, un naut-foncionari coma Rancher e tantes maites.
Lo “mastrolhatge” de las cervèlas - lo mot es de Mistral - es dempuèi longtemps una realitat mas son eficacitat es encara tota relativa. La guèrra als pateses menada per la Convencion, la conscripcion generalizada qu’oblija los òmis a comprene la lenga emplegada a l’armada, l’usatge del francés per la Glèisa dins sas predicacions, lo nacionalisme francés que los revolucionaris e l’Empèri napoleonian an mes dins los esperits, l’escolarizacion que se generaliza son estats sens gaire d’efièch sus la practica lingüistica del pòble. Melhor, coma ven d’èsser dich, la sentida de la dignitat de la lenga d’òc apareis pus fòrta que jamai.
Al mot de patés, infamant, los tenents de la lenga substituïsson las paraulas : lenga tolosana, lemosina, lengadociana, provençala, auvernhassa, etc. L’apellacion “Occitanie” naseja a cò de Fabre d’Olivet. Lo patrimòni literari es sortit de l’infèrn de las bibliotècas per un fum de societats sabentas que n’asseguran l’edicion e se revèla d’una riquesa inesperada. L’istoriografia romantica esclaira d’un lum crus un passat d’annexions, de guèrras expansionistas, d’assimilacions forçadas de la realitat occitana al fial dels sègles mai somesa a de poders estrangièrs.
Tant i a que Mistral estima que dins lo reviscòl de las nacionalitats qu’a seguit en Euròpa l’afondrament de l’Empèri e dins l’esperit de libertat que la Revolucion a fach bufar dins totas las classas socialas, l’ora es venguda pel “Miègjorn” de se pausar en entitat nacionala el tanben. D’aquela taucada de tot un pòble dins son futur, es mai que probable qu’en 1859 Mistral ne destria pas exactament la fòrma. Tota guèrra li put. Es benlèu tròp foncièrament artista e poèta per se riscar a establir un programa politic e a fargar un partit. Es quicòm mai que, pel moment, se dòna per prètzfach : afirmar l’alteritat de sa nacion, n’afermir la consciénça, butar los sieunes a se voler de mai en mai “francs d’opression”.
Es en tot cas çò que ditz, en 1861 - al moment que Calendau e lo diccionari son dejà meses en talh - dins son grand poèma I Trobaire Catalan. La grandor passada del país, del temps dels trobadors e de l’invencion de las libertats comunalas, l’orror de la guèrra d’annexion, lo mesprètz portat pel vincèire a la civilizacion qu’a vincuda, per o far cort, l’istòria del país d’òc es pas aquí per butar los occitans al revenge, a la guèrra mas per ajudar occitans e franceses a viure ensemble, solidàriament, autrament, son avenir. Dins la pensada de Mistral a l’infernala logica dels rapòrts entre mèstre e esclau, dominant-dominat, assimilator-assimilat, se tracha ara d’opausar la libra consentida a un futur comun concebut en tèrmes de respièch mutual, de libertat, d’amor :
E veiren, ieu vous dise, a la mendro cièuta
Redescendre, o bonur, l’antico liberta
E l’amour soul jougne li raço.
E quouro que negreje uno arpo de tiran
Tóuti li raço boumbiran
Per coussaia la tartarasso...
Siam aquí dins la drecha rega - e dins las illusions - de l’an quaranta uèch. Amb son diccionari Mistral s’atala a far tota la vertat sus sa lenga mespresada, signe e cement de la nacion. Amb una segonda epopèa tota plaçada jol signe del desir e de l’energia aportarà, çò crei, als sieunes l’estrambòrd necessari a l’òbra de liberacion. Se las doas òbras son diferentas, son ambicion es una.
Amb son diccionari que batejarà Tresor dóu Felibrige, Mistral entend ne finir amb lo mesprètz, en tot cas la jos-estimacion que pesa sul parlar d’òc (ne rendrà evidenta l’estonanta riquesa) mas tanben e mai que mai establir l’esplecha lingüistica necessària a una nacionalitat una dins sa diversitat : una lenga totala capabla de tot dire de las activitats umanas, del passat, del present, a doncas del futur d’un pòble “fièr e libre”. Jol cobèrt d’un lexic gigantèsc es a un pretzfach revolucionari que, parallèlament a Calendau, Mistral s’es atalat.
Lo pensament de l’unitat sens uniformizacion presidís al metòde. Tot es estipulat de tal biais que totes los usatgièrs, d’un bot a l’autre del territòri, i pòscan reconóisser son parlar e l’enriquesir d’un lexic ligat a d’autras activitats que la sieuna : cadun s’i deu trapar al sieu, un montanhòl i prene la lenga dels marinièrs de la mar qu’a pas agut l’ocasion de se’n sasir dins sas conversacions, etc.
Se la dintrada de tal o tal mot es provençala (per exemple pibo) totas las autras realizacions del populus latin son mencionadas en seguida : pibou del Velai, piboul del Lengadòc e del país niçart, pipoul carcinòl, pible del Lemosin e bièule de Gasconha. Se tala autra paraula existís pas en provençal, lo diccionari la dòna ça que la, amb sa mencion d’origina e son equivalent : aital n’es pel piat qu’es en país tarnés lo nom de la dalha.
Mai preciosa encara que la definicion donada en francés de tal o tal vocable es la tièra dels sinonims que l’acompanha : davala remanda a descendre, beissa, abasa, cala, merma, etc. Cossí se sentir pas a l’aise dins son parlar dins aquelas condicions ? Cossí ressentir pas de jòia a enriquesir son vocabulari ? Cossí èsser pas fièr qu’un parla que preniás per una jos-lenga (un patois) refofe de tant de riquessa e de finessa ?
Mistral pr’aquò va plan pus luènh que lo lexic. Es, coma tot grand escrivan, apassionat per la sintaxi e pus generalament pels biaisses de dire. Sens cap d’a priori nacionalista las semblanças e las diferéncias ente la sintaxi d’òc e la francesa son donadas. Las notícias establidas sus las preposicions o las esplechas de subordinacion son una mina d’expressions ont se vei sens cap de pena foncionar la lenga dins tota sa rigor e sa complexitat. Per se n’assegurar sufís de consultar la notícia consacrada a la preposicion de : una quasi plena pagina, comola d’exemples causits amb un sens agut de l’expressivitat e de la precision.
Tota la lenga es aquí e plan mai que la lenga : tot çò que carreja es tanben recampat, inventoriat, explicat. Tot çò qu’apassionèt Mistral dins sa quista de l’èsser e de l’aver d’òc s’i trapa ofèrt a la curiosetat de totes, prepausat a l’ensenhament del pòble tot.
E de qué a pas apassionat Mistral ? Dichas popularas, provèrbis, expressions comparativas, toponimes e patronimes, fèstas, danças, musicas, jòcs, tecnicas, instruments, abilhatge, cançons, personatges istorics, autors d’òbras en òc, res a pas escapat, òm diriá, a la bolimia de conoissença, al plaser del poèta de ne saupre totjorn mai sus tot. Las citacions manlevadas a d’autors de totes los sègles e de totas las regions s’acontentan pas de revelar vocabulari e sintaxi, indican tanben qual s’amerita d’èsser legit al dintre d’una literatura abondosa, divèrsa e sovent d’una granda valor artistica. Sus doas paginas presas a l’azard (las 642 e 643 del tòme segond) trapi de tròces de Ducèdre, Godolin, Gaillard, Birat, Laurés, Viel, Amalric, lou novelista de Niça, lou Miral Moundi, d’Astròs, Arnaud de Saletas, Lambert, Peyrot, Favre, Rancher, Martelli, Joan Michel, Navarròt, Gelú, Bruèis e los Fors de Bearn !
Mistral sembla o aver tot legit de çò que s’escriguèt dins sa lenga. Son diccionari senhala quitament d’òbras qu’escaparàn a d’istorians que vendràn plan pus tard amb una autoritat universitària qu’el a pas jamai aguda. Aital per Jacme Mascaro : Mistral l’indica coma l’autor besierenc d’una cronica comunala romana publicada en 1836, çò que Camprós in