Detalh de la primièra pagina del Tresor dóu felibrige
Ives Roqueta analisa aicí las òbras que Mistral compausèt a la fin de sa vida : Lou Tresor dóu Felibrige, Calendau, La Countesso. Sorsa de l'article : Lo Lugarn numèro 86/87, 2004.
Calendau o lo pantais de Mistral de l'emancipacion nacionala occitana
1859 Mirèio ven de far de Frederic Mistral l’escrivan lo pus incontestable que la lenga d’òc aja jamai agut.
Per trobar dins la literatura occitana de poètas a son auçada cal remontar als trobadors que lo gost del sègle XIX ven de sortir de l’ombra. Del sègle XI al sègle XIII, la poesia d’òc a donat lo ton a Euròpa tota. Tot un coòrt de poètas, de Guilhèm IX a Cardenal, de Ventadorn a l’autor de la Cançon de la Crosada, a portat a la poesia universala de son temps e de tot temps una contribucion decisiva. Los usatgièrs de la lenga d’òc ne pòdon tirar una glòria legitima. Mas aquelas òbras majoralas son de mal legir pel public ordinari del sègle XIX. En tant de sègles, la lenga a fòrça evoluït, las pensadas que noirisson cançons, romans, epopèas, sirventés e cronicas susprenon e l’art pròpre a un temps donat desvària los legeires. Aquestes tròban mai lor compte dins d’òbras mai recentas - las d’un Godolin, d’un abat Fabre o d’Auguste Rigaud - mas cal ben convenir qu’entre lo sègle XIII e lo sègle XIX la creacion d’òc es estada paura d’òbras esbleugissentas.
Dins lo periòde que seguís la Revolucion francesa e mai que mai lo retorn dels reis en França, lo reviscòl literari de la lenga d’òc es estat vertadièrament remarcable, mas al pè de Mistral, cap d’escrivan fa pas lo pes. Ni davant la critica, ni davant son public.
Jansemin - es vertat - a fach córrer las folas vengudas l’escotar recitar los malurs de Françoneta o las misèrias de l’Avugla de Castèl-Culhièr. Mistral, en 1870, dirà mai que degun pus e melhor que degun pus, çò que la renaissença de las letras d’òc deu al “flum de pouësio” que Jansemin larguèt de Bordèu a Marselha : “Fasié di cor ço que voulié”. La frasa justament celebra : “O Jansemin nous as venja !” ditz plan cossí lo perruquièr d’Agen a reconciliat amb la poesia los usatgièrs de la lenga d’òc e a rendut l’inesperat possible : lo surgiment d’un pòble coma tal al dintre de l’istòria. Mas amb jansemin la lenga d’òc es encara luènh d’aver suscitat un grand poèta universal. Sas istòrias son d’un patetic de melodrama, sa societat de convencion, son sentimentalisme plan tròp primari.
Victor Gelú es l’autre pilar del reviscòl. Marselha es son luòc, lo pòble menut e esplechat es son monde, l’indignacion, la colèra, lo sarcasme son mòde d’expression. Sa poesia truca sus tot çò qu’es en plaça : patrons, negociants, politicians, jutges o clèrgues. La Republica qu’a traït la paurilha, la Glèisa que benesís las armadas e s’acomòda de la misèria dels obrièrs, lo capitalisme escrachaire son egalament denonciats. L’òbra es sanitosa e terribla, traucada de crits supèrbes e d’esperanças fòlas, mas los que parlan la lenga d’òc, lo monde rural mai que mai, an de mal a far completament sieuna la set de justícia, mas tanben de joïssenças de tota mena que Gelú pòrta en el. La condemnacion del poèta per immoralitat davant los jutges en 1885 a pas suscitat cap de reaccion.
Aquí pels dos pus grands davancièrs de Mistral e escrivans d’importància. Per çò qu’es de los de son temps, cap de sos companhons es pas a son auçada. Romanilha es déjà “lo bon Romà” : cuol cordurat de blanc, còr moligàs, pluma pastosa. D’Aubanèl òm poiriá esperar una òbra fòrta : a de còr, de buf, de mestièr, un sens agut de l’òbra d’art e d’amics exigents, Mallarmé per exemple. Malastrosament per el, juntat qu’es entre son catolicisme crentós e las convencions de sa classa sociala - es d’una bona familha borgesa, estampaire del Papa - sa fam de carn jove e sos escrupuls d’òme d’òrdre, jamai se poirà pas pausar en mèstre de sa destinada, ni coma òme, ni coma poèta.
Tot autre es Mistral. Amb la trentena que sarra, a pas pus paur de ren, e degun demest los poètas d’òc li pòt pas far ombra.
Es un òme urós, dins sa vida privada de celibatari que las amors li mancan pas, coma dins sa vida publica. Lo poèta francés pus presat del moment, Lamartine (qu’a de luènh despassat sul terren de l’epopèa païsana e cristiana amb una Mirèio autrament capitada, autrament nauta que Jocelyn) a reconegut en el e o a dich del biais mai solèmne un “Omèra novèl” e degun li es pas anat contra.
Fòrt d’aquela reconoissença, fòrt de sa pròpria grandor, lo poèma de las amors tragicas de Mirelha e de son panieraire es estat aculhit coma un eveniment : en quatre meses la primièra edicion es agotada, lo libre es unanimament tengut per un cap-d’òbra. Çò que es.
D’un autre band, volgut per el, pensat per el, lançat e organizat per el, lo Felibrige existís dempuèi 1854 e n’es lo cap incontestat. Es la primièra organizacion per l’aparament e l’illustracion de sa lenga e de son identitat que lo Miègjorn de França s’es donat dempuèi qu’es passat jol govèrn dels reis capecians. Una organizacion que deu servir - dins l’idèa de Mistral en tot cas - a se donar un futur autre. Aquel futur, Mistral lo pensa en tèrme de nacion : d’òmes e de femnas dins un espaci ocupat per una lenga singulara que se donarián los mejans per contunhar de viure dins son originalitat lingüistica, istorica, culturala en frairetat amb los autres pòbles. A la realizacion d’aquela nacion que crei possibla dins un sègle ont tant de comunautats nacionalas son a capitar sa traucada, Mistral consacra tot son temps, contactes, acampadas, correspondéncia e escritura. Segur qu’es de la vigor de sa lenga que gaireben tot lo monde parla sus quasiment 200 000 quilomètres carrats e que tot lo monde compren, solide d’anar dins lo sens de l’istòria e fòrt de son saupre far d’escrivan, Mistral s’atala a l’òbra grand : sortir tot un pòble de son alienacion, lo lançar pel camins de sa liberacion.
Es dins aquel estat d’esperit, es amb aquela ambicion que sus la lançada de Mirèio e dels primièrs succès del Felibrige que Mistral met sul mestièr doas òbras de longa alenada : una segonda epopèa que serà Calendau, e lo grand diccionari provençal-francés, qu’es pel moment a n’establir l’ambicion e lo metòde, e que jol titól de Tresor dóu Felibrige publicarà per fascicles de 1874 a 1886. Doas òbras per el d’interès nacional. Doas òbras que seràn escrichas, caduna de son biais, per noirir lo sentiment patriotic en país d’òc e per donar d’armas a totes los que lo voldràn acompanhar dins son entrepresa istorica.
Per Mistral, que lo Miègjorn de França siaga una realitat umana irreductibla a tota autra es una evidéncia absoluda.
Quand, en 1859, los franceses nordics e los franceses miegjornals parlan cadun “en son latin”, la comunicacion es impossibla, l’opacitat totala. Quand l’òme del nòrd, davalat en país d’òc, para l’aurelha a çò que i se ditz, s’i sentís a l’estrangièr coma se se trapava en Itàlia o Espanha. Del mème biais, l’òme del sud transportat a Lion, París o Orleans, lai entend parlar una lenga que ne compren pas un mot, se l’escòla la i a pas ensenhada. Tant un coma l’autre an passat una frontièra que, emai s’es pas portada sus cap de mapa, existís ça que la, indica l’existéncia de dos pòbles irreductibles un a l’autre, sotmeses al mème Estat, a la mèma legislacion, embarcats ensemble dins l’istòria, mas non pas a egalitat.
La justícia, estima Mistral, seriá que l’organizacion politica metèsse aquelas doas comunautats lingüisticas sus un pè d’egalitat del moment que las doas lengas se valon e sul plan de l’usatge e sul plan de la dignitat.
En país d’òc, al mièg del sègle XIX, la lenga qu’èra estada, abans la conquista francesa, lo lengatge a tot far, dins la societat tota es demorada la lenga de cada jorn de l’immensa majoritat de la populacion. Emai se lo francés es vengut - pichon a pichon mas d’un biais decisiu a comptar de 1539 e de l’edicte de Villers-Cotterêt - dins tot lo Reialme, la lenga de totes los documents publics, de totas las leis, de totas las amassadas politicas, de totes los actes notariats, de tota la correspondéncia comerciala, de totes los estudis, l’occitan es encara la lenga de l’ostal, de la carrièra e del trabalh. A la parlar de longa i a pas solament lo pichòt poble dels païsans, dels obrièrs, dels servicials, dels mestieirals. Lo negòci, quand se passa de l’escrich, se fa en lenga d’òc. L’aristocracia e la borgesiá - e mai sàpian lo francés e l’utilizen entre se, amb los òmes de poder, dins sas acadèmias provincialas e dins sa correspondéncia - contunhan d’emplegar “lo patés” dins son rapòrt amb lo monde del comun. S’en trapa quitament dins la nauta societat, per escriure de literatura dins aquela lenga maldicha : un Fabre d’Olivet, per exemple, o un mètge coma d’Astròs, un academician botanista coma Moquin-Tandon, un naut-foncionari coma Rancher e tantes maites.
Lo “mastrolhatge” de las cervèlas - lo mot es de Mistral - es dempuèi longtemps una realitat mas son eficacitat es encara tota relativa. La guèrra als pateses menada per la Convencion, la conscripcion generalizada qu’oblija los òmis a comprene la lenga emplegada a l’armada, l’usatge del francés per la Glèisa dins sas predicacions, lo nacionalisme francés que los revolucionaris e l’Empèri napoleonian an mes dins los esperits, l’escolarizacion que se generaliza son estats sens gaire d’efièch sus la practica lingüistica del pòble. Melhor, coma ven d’èsser dich, la sentida de la dignitat de la lenga d’òc apareis pus fòrta que jamai.
Al mot de patés, infamant, los tenents de la lenga substituïsson las paraulas : lenga tolosana, lemosina, lengadociana, provençala, auvernhassa, etc. L’apellacion “Occitanie” naseja a cò de Fabre d’Olivet. Lo patrimòni literari es sortit de l’infèrn de las bibliotècas per un fum de societats sabentas que n’asseguran l’edicion e se revèla d’una riquesa inesperada. L’istoriografia romantica esclaira d’un lum crus un passat d’annexions, de guèrras expansionistas, d’assimilacions forçadas de la realitat occitana al fial dels sègles mai somesa a de poders estrangièrs.
Tant i a que Mistral estima que dins lo reviscòl de las nacionalitats qu’a seguit en Euròpa l’afondrament de l’Empèri e dins l’esperit de libertat que la Revolucion a fach bufar dins totas las classas socialas, l’ora es venguda pel “Miègjorn” de se pausar en entitat nacionala el tanben. D’aquela taucada de tot un pòble dins son futur, es mai que probable qu’en 1859 Mistral ne destria pas exactament la fòrma. Tota guèrra li put. Es benlèu tròp foncièrament artista e poèta per se riscar a establir un programa politic e a fargar un partit. Es quicòm mai que, pel moment, se dòna per prètzfach : afirmar l’alteritat de sa nacion, n’afermir la consciénça, butar los sieunes a se voler de mai en mai “francs d’opression”.
Es en tot cas çò que ditz, en 1861 - al moment que Calendau e lo diccionari son dejà meses en talh - dins son grand poèma I Trobaire Catalan. La grandor passada del país, del temps dels trobadors e de l’invencion de las libertats comunalas, l’orror de la guèrra d’annexion, lo mesprètz portat pel vincèire a la civilizacion qu’a vincuda, per o far cort, l’istòria del país d’òc es pas aquí per butar los occitans al revenge, a la guèrra mas per ajudar occitans e franceses a viure ensemble, solidàriament, autrament, son avenir. Dins la pensada de Mistral a l’infernala logica dels rapòrts entre mèstre e esclau, dominant-dominat, assimilator-assimilat, se tracha ara d’opausar la libra consentida a un futur comun concebut en tèrmes de respièch mutual, de libertat, d’amor :
E veiren, ieu vous dise, a la mendro cièuta
Redescendre, o bonur, l’antico liberta
E l’amour soul jougne li raço.
E quouro que negreje uno arpo de tiran
Tóuti li raço boumbiran
Per coussaia la tartarasso...
Siam aquí dins la drecha rega - e dins las illusions - de l’an quaranta uèch. Amb son diccionari Mistral s’atala a far tota la vertat sus sa lenga mespresada, signe e cement de la nacion. Amb una segonda epopèa tota plaçada jol signe del desir e de l’energia aportarà, çò crei, als sieunes l’estrambòrd necessari a l’òbra de liberacion. Se las doas òbras son diferentas, son ambicion es una.
Amb son diccionari que batejarà Tresor dóu Felibrige, Mistral entend ne finir amb lo mesprètz, en tot cas la jos-estimacion que pesa sul parlar d’òc (ne rendrà evidenta l’estonanta riquesa) mas tanben e mai que mai establir l’esplecha lingüistica necessària a una nacionalitat una dins sa diversitat : una lenga totala capabla de tot dire de las activitats umanas, del passat, del present, a doncas del futur d’un pòble “fièr e libre”. Jol cobèrt d’un lexic gigantèsc es a un pretzfach revolucionari que, parallèlament a Calendau, Mistral s’es atalat.
Lo pensament de l’unitat sens uniformizacion presidís al metòde. Tot es estipulat de tal biais que totes los usatgièrs, d’un bot a l’autre del territòri, i pòscan reconóisser son parlar e l’enriquesir d’un lexic ligat a d’autras activitats que la sieuna : cadun s’i deu trapar al sieu, un montanhòl i prene la lenga dels marinièrs de la mar qu’a pas agut l’ocasion de se’n sasir dins sas conversacions, etc.
Se la dintrada de tal o tal mot es provençala (per exemple pibo) totas las autras realizacions del populus latin son mencionadas en seguida : pibou del Velai, piboul del Lengadòc e del país niçart, pipoul carcinòl, pible del Lemosin e bièule de Gasconha. Se tala autra paraula existís pas en provençal, lo diccionari la dòna ça que la, amb sa mencion d’origina e son equivalent : aital n’es pel piat qu’es en país tarnés lo nom de la dalha.
Mai preciosa encara que la definicion donada en francés de tal o tal vocable es la tièra dels sinonims que l’acompanha : davala remanda a descendre, beissa, abasa, cala, merma, etc. Cossí se sentir pas a l’aise dins son parlar dins aquelas condicions ? Cossí ressentir pas de jòia a enriquesir son vocabulari ? Cossí èsser pas fièr qu’un parla que preniás per una jos-lenga (un patois) refofe de tant de riquessa e de finessa ?
Mistral pr’aquò va plan pus luènh que lo lexic. Es, coma tot grand escrivan, apassionat per la sintaxi e pus generalament pels biaisses de dire. Sens cap d’a priori nacionalista las semblanças e las diferéncias ente la sintaxi d’òc e la francesa son donadas. Las notícias establidas sus las preposicions o las esplechas de subordinacion son una mina d’expressions ont se vei sens cap de pena foncionar la lenga dins tota sa rigor e sa complexitat. Per se n’assegurar sufís de consultar la notícia consacrada a la preposicion de : una quasi plena pagina, comola d’exemples causits amb un sens agut de l’expressivitat e de la precision.
Tota la lenga es aquí e plan mai que la lenga : tot çò que carreja es tanben recampat, inventoriat, explicat. Tot çò qu’apassionèt Mistral dins sa quista de l’èsser e de l’aver d’òc s’i trapa ofèrt a la curiosetat de totes, prepausat a l’ensenhament del pòble tot.
E de qué a pas apassionat Mistral ? Dichas popularas, provèrbis, expressions comparativas, toponimes e patronimes, fèstas, danças, musicas, jòcs, tecnicas, instruments, abilhatge, cançons, personatges istorics, autors d’òbras en òc, res a pas escapat, òm diriá, a la bolimia de conoissença, al plaser del poèta de ne saupre totjorn mai sus tot. Las citacions manlevadas a d’autors de totes los sègles e de totas las regions s’acontentan pas de revelar vocabulari e sintaxi, indican tanben qual s’amerita d’èsser legit al dintre d’una literatura abondosa, divèrsa e sovent d’una granda valor artistica. Sus doas paginas presas a l’azard (las 642 e 643 del tòme segond) trapi de tròces de Ducèdre, Godolin, Gaillard, Birat, Laurés, Viel, Amalric, lou novelista de Niça, lou Miral Moundi, d’Astròs, Arnaud de Saletas, Lambert, Peyrot, Favre, Rancher, Martelli, Joan Michel, Navarròt, Gelú, Bruèis e los Fors de Bearn !
Mistral sembla o aver tot legit de çò que s’escriguèt dins sa lenga. Son diccionari senhala quitament d’òbras qu’escaparàn a d’istorians que vendràn plan pus tard amb una autoritat universitària qu’el a pas jamai aguda. Aital per Jacme Mascaro : Mistral l’indica coma l’autor besierenc d’una cronica comunala romana publicada en 1836, çò que Camprós inhòra en 1953. Aital per L. B. Royer que Lafont-Anatòli conoisson pas mai que Camprós e que Mistral senhala coma l’autor del Chincho-Merlincho, poèma erotic del sègle XVIII.
Un sègle après sa parucion, lo Tresor dóu Felibrige demòra non solament inegalat (tot çò que pareguèt dempuèi es d’una mediocritat desolanta a començar per lo miserable diccionari de Loís Alibèrt) mas demòra, de l’existéncia d’una nacionalitat occitana, lo testimòni lo pus segur, lo pus gostós, lo pus portaire d’esperança. Robèrt Lafont a plan rason de dire que “de pòble n’i a pas gaire qu’ajan l’equivalent”.
Calendau es l’autre versant del trabalh de Mistral per metre al monde sa nacion. Dins lo mème moment, mena de front epòpea e diccionari. La primièra li manjarà sèt ans de sa vida, lo segond trenta, mas las doas òbras son portadas per la mèma volontat liberatritz, lo mème optimisme tocant l’avenidor e una egala e poderosa energia, una egala e poderosa conviccion que, de segur, l’istòria se pòt pas refar, mas que son cors ne pòt èsser cambiat se los òmes o desiran e i aplican sas fòrças.
Es pas causa aisida pr’aquò e Mistral, al quite moment qu’avança dins son doble prètzfach, poetic e lexicografic (e foncièrament patriotic), pòt amesurar las dificultats gigantèscas que l’espèran : lo monde qu’an fach fèsta de sa Mirèio son pas prèstes a lo seguir ni a l’acompanhar dins la lucha per un Miègjorn que, coma tal, dintrèsse dins lo concèrt de las nacions. A començar per sos companhs d’escritura : s’acomòdan fòrt plan de sa situacion d’escrivans provincials. Es un estatut que conven a sa mediocritat, a son gost de l’òrdre en plaça. La borgesiá miegjornala trapa son compte dins l’expansion economica - industrializacion, expansion del mercat - e dins l’òrdre social que l’estat en plaça manten autoritàriament. Vei pas cap d’interès a l’emergéncia d’una nacionalitat occitana. Son integracion al capitalisme francés li fa pas cap de problèma seriós. Son ajuda al reviscòl coma Mistral l’entend serà nulla. L’ideal comunalista e federatiu que Mistral exprimís dins son accion al dintre del Felibritge deuriá reténer l’atencion e provocar la simpatia dels republicans de 1848. L’idèa d’una republica universala, d’un internacionalisme basat sus la bona entenda de las nacions los deuriá pas espaurugar. Mas la tradicion jacobina es en eles pus fòrta que tot. Pòdon pas imaginar ren pus qu’una França indivisibla e lingüisticament omogenèa. Los esfòrces de Mistral per salvar sa lenga e donar a son país una destinada, una aventura culturala pròpria son per eles compreses coma una entrepresa separatista passeïsta, reaccionària, intolerabla e que la cal crebar dins l’uòu. E parlem pas dels monarquistas del Miègjorn. An tròp pel cap lo retorn del rei e de l’Ancian Regime per pensar a quicòm mai.
Als quauques-uns que son amb el e que partejan sas esperanças de qué se pòt dire s’es pas son angoissa, son descoratjament e la necessitat d’una violéncia liberatritz ? Es çò que fa Mistral, en, 1866, al moment qu’es a acabar Calendau, en publicant La Countesso, poèma tot à l’encòp d’una rara violéncia e d’una granda desesperança e que cal prene per çò qu’es : qualques meses abans la sortida de l’epopèa, lo mòde d’emplec de Calendau, la regda explicacion del dich e del non-dich d’aquela òbra.
Lo prepaus de La Countesso es d’una evidenta clartat. Una femna es presonièra que la cal desliurar, tirar de son mal sòrt per que tòrne la jòia per totes. La trama de Calendau es semblanta : lo pichon pescaire de Cassís, Calendau, va metre totas sas fòrças decupladas per l’amor a liberar una femna, Esterèla, de l’òme qu’a fach son malur, Severan. Aquesta femna descend del senhors dels Bauç de Provença, mas lo monde del luòc la tenon per una sorcièra o una fada gardiana dels espacis desertics e de la natura salvatja. Quala es exactament ? L’ambiguïtat demòra. Amb la Comtessa, pas pus cap. L’embarrada es comtessa coma Provença es comtat. Es sa marrida sòrre que la ten presonièra : la França donc. La tirar d’aquí supausa non pas l’accion d’un sol, mas de totes : los qu’an memòria e còr naut, los valents e los majorals, los joves e los vièlhs, son convocats a l’assaut del convent ont la bèla se languís.
Lo programa que Mistral fixa a los que lo sauprián entendre e lo voldrián seguir es d’una violéncia jamai encara exprimida ni qu’o serà mai : “crebar lo grand convent”, demolir las clastras, metre tot en bolavèrsa, penjar l’abadessa. Es pas besonh d’èsser grand clèrgue per ne comprene lo contengut politic : “Ne sortirem pas, ditz Mistral, amb de poesia sola - la qu’ai mesa dins Calendau. Se volèm existir a de bon nos cal batre : crebar l’Estat francés, metre a bas las leis que nos escrachan, liquidar los collaborators”. Es a una explosion de violéncia revolucionària e nacionalista qu’a travèrs La Countesso Mistral sòna los legeires de Calendau.
En sèt annadas d’escritura, Mistral, de fèt, a cambiat, emai se, ni per aquela, a pas modificat lo scenari mes al ponch tanlèu Mirèio publicada. Lo libre qu’a mes en talh, un òme jove, urós de totes los biaisses, dins sas amors coma dins sas ambicions, segur de son mestièr, fisançós dins l’avenidor de sa lenga e de son pòble, Mistral lo mena a bona fin dins l’esperit de sos començaments, lo manten fins a la darrièra pagina dins l’optimisme, mas La Countesso es aquí per dire qu’es pas solide d’aver picat juste e pro fòrt, d’aver trobat e l’istòria e los personatges e lo ton que l’epòca auriá volontats.
A pas tot mancat ça que la, e o sap. Voliá rompre amb Mirèio ? A romput. Tot i es diferent. Mirèio s’organizava a l’entorn dels malastres d’una filha jove victima d’un òrdre social e diusenc que la menariá a la mòrt, inacceptabla en se, acceptada finalament per totes : ela, son paire, sa maire, son amorós e lo quite poèta. Calendau serà lo poèma d’un mascle jove, fòrt, fièr, libre, en cèrca de proesas, d’aventuras gloriosas, de conoissenças nòvas amorós e aimat, e de lònga victoriós.
Aicí, pas ges de consentida ni a l’òrdre de las causas, ni a la destinada. Calendau consentís pas a ren : ni a èsser rebutat per la femna-fada que l’embelina, ni a la situacion de femna maridada qu’es la d’Esterèla, ni a sa condicon d’òme del comun, ni a la fòrça bruta de Severan e de sa banda. Coma tot eròi romantic Calendau es una fòrça que va e que ren non arrèsta. Es pas al monde que per viure e se sentir viure, agir, ganhar, gausir.
Sul plan religiós, moral o social, la rompedura es egalament totala. La fe catolica que banhava e qu’illuminava Mirèio fa plaça a un paganisme solar, a un animisme sens bestorns. Mistral n’a finit amb lo “segnour Dieu de ma patrio que nasquères dins la pastriho” e amb las “bèli santo segnouresso de la planuro d’amaresso”. Lo sol Dieu que se conois es “lou solèu que Dieu doumino” e “fai greia sènso termino de nouvèus estrambord, de nouvèus amourous”. Jos sa benfasenta clartat, a tot un cadun donada, es lo mème vam aital que fa dels òmes, del bestial, de la vegetacion, de companhs d’aventura, sens autre luòc que terrenal, sens autra justificacion que la vida, que lo tròp-plen de vida, ara e aicí-bas. Un ara e aicí-bas fòrça aluonchats de l’òrdre sentit coma etèrne que presidissiá a la societat agricòla e pastorala de la primièra epopèa. Dintram, suls passes de Calendau, dins un univèrs caotic, trocejat, incèrt ont la violéncia es de lònga e de pertot. Amb Severan, amb Marcamau lo banditisme i senhoreja, acompanhat d’insecuritat e de paur. Tot de lòng de Calendau la natura es violentada, lo monde ofensat tant per los que ne mesconoisson las leis (a començar per Calendau dins son ignorància e son desir de glòria, pilhaire de la mar, desfataire dels bòsques del Ventor) coma pels sacamands que meton lo fuòc al mont Gibal. Entre mar e nauta montanha, los òmes son desmemoriats, los messorguièrs i manipulan l’opinion e los mestieirals s’entretuan. I a aquí tot un monde en espèra de l’eròi civilizator. L’afar es vièlh coma Eraclès o Tesèu, mas Mistral renovèla lo mite en fisant a un coble, Esterèla-Calendau, la remesa en òrdre del monde en question. Esterèla sap çò que Calendau sap pas. Calendau pòt çò que Esterèla n’es incapabla. Una ensenha e sofrís, l’autre agís e, a totes dos, fòrçan la destinada.
Los contemporanèus s'i son trompats. Esterèla i es la Provença e Mistral se viu, se pensa, realiza dins lo personatge de Calendau plan pus prigondament que s’es poscut pensar. Jol cobèrt d’un roman epic d’amor e d’aventuras, çò que Mistral volguèt contar als sieunes per li donar audàcia es ben sa pròpria vida de poèta d’òc, esbleugit per la beutat salvatja de sa malurosa nacion, amorós d’ela a se ne far l’escolan, l’obrièr (coma a ditz a Mallarmé en 1864) e lo liberator.
Òm ganharà fòrça a legir Calendau dins aquesta amira, coma una autobiografia d’òme comun, de poèta novelari que, tot d’una, una granda e escura passion a sasit e, qu’a se far lo servitor ardit de la qu’aima, grandís dins lo mème temps qu’ela en prètz e en valor, passant entièr entremièg los entrambles, afinant a cada espròva mai sa conoisssença de l’aimada sens qu’ela pèrda ren de son mistèri e de sa resplandor. N’es de l’amor d’una lenga, d’un país e d’un pòble coma de l’amor d’una femna. Son pas jamai çò qu’òm aviá cregut, ni al començament ni puèi. Mas te dònan ta plena talha se tu trabalhas a las far liuras, grandas, urosas, ricas d’un avenidor qu’a ela coma tu pareissiá impensable... L’amor es capable de tot quand s’enrasiga al pus escur de l’èsser. Emai d’inversar lo destin.
Daissi al legèire lo suènh e lo plaser de descobrir las peripecias d’aquel libre escrich dins l’estrambòrd coma la transcripcion francament romançada e de lònga lirica d’una passion totala, devoranta e positiva, amara e esbleugida entre una nacion regetada en fòra del temps, dins lo desèrt, e un òme en devenir, paure de sen e de saber, mas d’un coratge indomptable e d’una aplicacion a se realizar dins l’amor e per l’amor gaireben inegalada. Aquela òbra - benlèu aquel cap-d’òbra que dobrís sus l’amor entre òme e femna mai encara que sus l’amor del patriòta amb sa patria, de perspectivas vertiginosas - es estada mal recebuda. Per començar, Aubanèl refusa de l’editar. Es que l’evidenta paganitat del poèma fa paur al borgés catolic e en finala plan pensant que i a dins aqueste estampaire d’Avinhon ? Es qu’aquela epopèa d’una femna-nacion liberada espauruga l’òme d’òrdre que se refusarà de lònga a portar pèira al nacionalisme provençal, multiplicant sas decaracions d’amor per la França ? Una e l’autra rason se pòdon avançar. L’òme es bon poèta, mas socialament e politicament a pas ni clarvesença ni coratge. Romanilha farà l’edicion, fidelitat oblija, emai se las scènas pro “catilhosas” del castèl d’Aiglun s’acomòdan mal amb son èime pudibond. Lo libre sortís. Mistral met tota sa fòrça, tot son saupre-far e tot son entregent a son lançament. Compta mai sus París que sul Miègjorn per n’assegurar lo succès. Es París qu’a fach lo de Mirèio. Es París que l’a pausat en grand poèta epic. I a dins la capitala un public conoisseire de la poesia e que las innombrablas beutats de Calendau, mitologicas, narrativas, paisatgièras, etnologicas, li pòdon pas escapar.
Lo fracàs es total. Lamartina se cala. Philibèrt, Ratisbonne, Fromentin, Des Essarts, tota la critica en plaça fonha o marca sas resèrvas que pena a retrobar dins Calendau çò que l’aviá estrambordat dins Mirèio : una poesia agrèsta, una istòria esmoventa, una morala consensuala, un cristianisme a la mòda del temps, una coloracion poetica constanta, un dolorisme final aisidament assimilable. Mas es Eugène Garcin qu’es lo pus acarnassit a pèrdre Calendau. L’ancian amic vei dins lo libre coma dins l’accion publica menada per Mistral una “crosada del Provençal contra lo Francés” e l’acusa de separatisme. N’i a pro per metre en alèrta los republicans de França, per metre mal a l’aise los quites Felibres e amics mòls de la lenga d’òc. Acceptan lo poèma sens lo far sieu. Ne citaràn totjorn los mèmes vèrses eloquents e inofensius :
Amo de moun païs
Tu que dardaies, manifèsto
E dins sa lengo e dins sa gèsto...
Prendràn pas jamai al seriós lo vèrs autrament fòrt, autrament exigent, autrament ric de cambiaments istorics e personals que giscla dins Calendau a prepaus de la lenga : “Car es tu la patria e tu la libertat”.
De la sembla-patria que la França li dòna, s’acontentan fòrt plan. De la libertat qu’empura e illimita lo desir, se mesfison fins a l’espavent.
Los occitanistas ortodòxes, enfants del mèstre d’escòla lo pus cort de vista que se pòsca trapar, Antonin Perbòsc, e qu’en 1951 se definiràn coma “escrivans franceses d’expression occitana” son encara mens armats que los felibres per apreciar Calendau. Tenon Mistral per despassat, foncièrament reaccionari, esitan pas a far de sas causidas graficas - mancadas sus un parelhat o tres de ponches, es vertat - e lexicalas - Mistral s’asima pas a “purgar la lenga” dels apòrts francimands - la marca d’un esperit drechièr e Calendau pòt pas que trucar son alinhament a las valors en plaça dins l’intelligentzia de gaucha : nacionalisme francés e modernitat a tot pèrdre. Per o far gròs, legisson pas Mistral, lo pòdon pas, lo sabon pas legir qu’a travèrs sas lunetas d’ostilitat al Felibrige pas gaire lusent ça que la.
Dos òmes pr’aquò, los pus fins d’aquela generacion, s’acaran a son òbra : Carles Camprós e Robèrt Lafont.
Camprós definís per “l’energia” çò qu’es luènh d’èsser faus, çò qu’anima l’epopèa del pescaire de Cassís. Trapa tanben a Calendau de “resonàncias politicas e socialas prigondas”, mas sens dire qualas son e de “sonoritats occitanas e felibrencas” sens presicar tanpauc. Mas l’essencial es dich dins son Histoire de la littérature occitane, de 1953 e que cal aplicar a Calendal mai qu’a ren pus ! “Mistral foguèt un perfièch, un grand, un pur poèta pr’amor que foguèt lo poèta de la Provença. E aiçò non pas a causa de son subjècte - la Provença ela-mèma - mas per çò que èra el-mème son subjècte”. Aquí es segon ieu la clau que dobrís la lectura, lo lum qu’esclaira las cafornas de l’òbra.
Lafont, dins son Mistral ou l’illusion paregut en 1954 es pas tant ditirambic. Parla de Calendau coma d’una òbra “resplendenta mas mancada”. Mas, bon legèire, intelligéncia aguda, reconois que l’ambicion es nauta, l’estil segur, que los reire-plans del raconte noirisson una poesia ardida e vei plan que l’espiritualitat tota pagana de Mistral es en presa sus “las volontats secrètas de la Natura e los ritmes gigantals de la feconditat universala”. Cal reconóisser que plan rares son los que se reclaman de longa del Mèstre a aver fach una analisi tan prigonda. Es aisit tanben d’èsser d’acòrdi amb el quand estima que dins Calendau l’epopèa pòrta tòrt al roman, e lo roman a l’epopèa : los dos genres an sas leis e son ton pròpri, e la mèscla que ne fa Mistral es luènh d’èsser capitada mai que mai per lo que vei pas que las aventuras de Calendau son, mai que mai, una relacion a l’encòp distanciada e lirica de son caminament intime de poèta nacional, d’inventor d’un país entre passat e avenidor, a descobrir, a aimar, a se batre per el e a far nàisser. Del mème biais, es encara vertat que la lenga de Calendau fa problèma. Presa, coma la de Mirèio, a las bocas del pòble, s’es apesuguida e qualque pauc uflada de tot çò qu’aprenguèt Mistral en matèria lexicala (vocabulari tecnic, paraulas arcaïcas e sortidas de l’usatge comun) en trabalhant a son diccionari. Òm pòt, coma Lafont, trobar aquela òbra “sabenta, reservada als erudits” coma òm pòt, coma o siái, èsser espantat de la fantastica capacitat qu’a son autor a navegar dins son lengatge, coma dins sa narracion, entre passat e present, extrèma precision del detalh e desmesura dels paisatges, de las situacions e dels sentiments.
Del mème biais encara òm compren que Lafont rafigue los pòts davant lo tròp-plen de dichas popularas e de rituals festius (fèstas, danças, ajustas, etc.) que l’epopèa n’es emplida e de tot segur embarrassada. Mas Lafont se trompa quand i vei un exotisme interior de gaire d’interès pels occitans, tot juste bon a despaïsar e a enjulhar un “torista etnograf”. Es encara far bon compte de l’extraordinària capacitat d’admiracion, de contemplacion joiosa e umila, de celebracion jubilatòria davant lo dire e l’art populari que comença amb Li Meissou, que lo quitarà pas de Mirèio a Calendau e al [Pouèmo dóu] Rose e que portarà a son paroxisme - aqueste còp sens frasas ! - amb las fantasticas colleccions de son Museon Arlaten, miracle de gost, extraordinari repertòri de fòrmas reperadas per son estetica simpla o desvarianta per lo pus remarcable cercaire de beutat, trobaire de beutat de tota la literatura. Mas o cal dire : Lafont a pas jamai sachut agachar lo Museon. Son “modernisme” universitari l’empachava de veire tardolas, trecimacis, vira-aumeletas e còfas d’un còp èra coma d’òbras artisticas.
Autrament seriós e autrament devastator es lo repròche que fa Lafont a la pensada istorica qu’a presidit a l’epopèa. A l’en creire, Mistral a tot fals. Lo temps causit pel raconte, la fin de l’Ancian Regime, se prèsta mal a un dire epic. La vision qu’an del passat occitan los que lo descobrisson a Calendau, son paire e son amorosa, es parciala, idealizada. Pus prigondament, l’ambicion de Mistral de desliurar Esterèla o Comtessa es bufèca, anacronica, illusòria : los miegjornals son dempuèi 1790 (la Fèsta de la Federacion) venguts franceses cap e tot. “L’adesion a la França, çò ditz, remònta a aquela recreacion de la nacion francesa que s’opèra en 1790”. Desempuèi, ajusta, la situacion particulara del pòble d’òc en França “es abans que tot, una situacion originala al dintre d’una nacion sens fendilha”. Tot çò que pòt butar al reviscòl nacional en país d’òc es condemnable o, en tot cas, de regetar coma anti-istoric. Es çò qu’es arribat a Mistral que, segon Lafont dins son libre, “sos metòdes lo menavan totjorn a prene las causas a la revèrs, a prene los efièchs per la causa”. Se pòt pas èsser pus definitiu, ni pus injuste, mas la fixacion anti-nacionala de Lafont es tala que lo nacionalisme catalan li es, en 1955, mai que suspècte coma una mena d’arcaïsme : “Lo quite nacionalisme catalan, escriu, ara que lo succès de la lenga e de la literatura es assegurat, qué qu’arribe, de l’autra man dels Pirenèus, es que subreviurà de temps ? Òm s’o pòt demandar. Nòstra epòca prepausa d’autras solucions al problèma catalan”. Las d’un regionalisme estropat de revolucion ? Es en tot cas d’ara enlà çò que Lafont va presicar de badas del temps que lo nacionalisme catalan impausarà la Catalonha coma nacion sens complèxe dins l’Euròpa de uèi.
Es pas sol, ça que la, dins aquelas idèas. Per l’occitanisme de l’après-guèrra, Occitània es “part integrala de la nacion francesa” e los nacionalismes etnics tant coma lo cosmopolitisme son remandats a las escobilhas de l’istòria. Aital o vòl lo marxisme estalinian de l’epòca e la cresença generala dins un progrès indefinit e coma oblijat de la societat umana. Del passat cal far taula rasa. Los intellectuals d’òc mòstran una egala indiferéncia a l’estat colonial ont s’enfonza son país qu’al degalhatge ecologic qu’acompanha l’avançada tecnica. Es amb un mesprètz ironic qu’espian tot çò qu’es de tradicion : las fèstas popularas, las danças, las cançons e las musicas autoctònas son pas pus per eles que de curiositats despassadas.
Confèssi qu’a setze ans, quand adèri a l’IEO, e bravament de temps apuèi, soi ieu tanben dins aquelas idèas.
Per astre, ne siám pas pus aquí e l’ora sembla venguda d’anar prene a Calendau - e pus generalament a Mistral - tot çò que nos pòdon donar en reflexion e en coratge, en vigilància e en “enabans”.
Los tempses, de fach, an plan cambiat. Lo reviscòl de la creacion etnica en matèria de musica, de cançons, de rituals religioses, d’art qu’escapa a l’academisme e al pompierisme dels poders en plaça es general sus la planeta. Los biaisses populars de dire, los contes, las cançons, l’esperança de veire la lenga d’òc tornar lenga d’usatge se fa actes amb las escòlas ont l’occitan se pausa en lenga ensenhada, mas tanben ensenhanta. Las bandièras occitanas son de totas las manifestacions. La mondializacion de l’economia (qu’es pas que lo trionfe, provisòri saique coma tot trionfe, del capitalisme internacional e apatrida) congrèa de pertot una inquietud d’identitat, d’autonomia necessària de las comunautats umanas, un besonh de mai en mai grand de rasigas, de conoissença de se e dels sieunes, de territòris culturals a l’encòp afirmats, afermits e dubèrts. Soi gaireben solide que la lectura de Calendau, istòria d’un òme que se bastís dins l’accion e l’amor son estatura d’òme sens frontièras i pòt bravament ajudar. Coma pòt ajudar a donar a la necessària defensa de la tèrra, de la natura, dels òmes que lo progrès a ofensats la dimension esperitala, masclament poetica, entosiasmanta que manca a l’ecologia politica de l’ora d’ara. A sègre l’iniciacion qu’Esterèla apòrta a Calendau sus la natura e sus las leis, l’impression es fòrta de se trapar en plena modernitat. A de qué servís de despoblar la mar de sos peisses se l’argent qu’òm ne tira e qu’òm ne cròmpa de joièls, la femna aimada ne fa mesprètz ? Per de qué desforestar Ventor de sos mèlzes se l’amorosa vos’n fa veire la foliá inutila ? Los quites espacis desertoses an sa foncion e tot sus tèrra es ligat e l’equilibre natural, per tant que siaga fragil, deu èsser mantengut. D’error en error, de fauta de jutjament en accions gloriosas mas vanas, Calendau avança rasonablament e d’un biais mistic cap a aqueles grands secrèts. E lo pus grand es que, òmes, siam pas mèstres del monde, mas parts del monde coma bèstias e plantas, aigas, tèrras o aire...
E puèi ne siam al temps que los Empèris qu’òm cresiá establits per de sègles craïnan e s’escrancan. Las colonias se son, valga que valga, emancipadas. Lo blòc sovietic es partit en bocins. Los descopatges operats pels Estats pels continents al mesprètz de las lengas, de las culturas, de l’istòria del temps long suscitan de pertot de guèrras etnicas, orriblas saique, mas inevitablas que las diferéncias entre los grops umans s’esfaçan pas sens que se tòrnen impausar. Dins la quita Euròpa los Estats-nacions pèrdon cada jorn de sa realitat. Çò qu’es avengut en Belgica, en Anglatèrra, en Espanha poiriá plan arribar en França : l’emergéncia de nacions qu’òm voliá liquidadas se poiriá ben realizar tanlèu que lo poiriment de l’Estat serà pro avançat. Normalament, Euròpa, se vòl èsser a de bon un Estat politic, pòt pas far autrament que de butar a l’esclatament de França, en doçor saique, mas menat a cima. La presa en carga de totas las lengas, de totas las culturas per un poder federal o autre que la França capeciana, jacobina o centralista o regionalizada s’i es de longa refusada, un Estat europenc a pas cap de rason, pas cap d’interès a ne far pas una de las fondamentas de son utilitat. Es pas pus completament utopic, desrasonable o reaccionari, de pensar que lo país d’òc pòsca far sa dintrada dins lo concèrt de las nacions, se los occitans o vòlon a de bon, i trabalhan amb l’energia e la famosa “fe dins l’an que ven” que tantes se’n son tan bèstiament trufats. Quand tot semblava possible, al mièg del sègle passat, Mistral ausèt, coma posquèt, en grand poèta, en òme politic tròp amator per capitar, sonar los sieunes a aquel prètzfach : se conóisser e ausar èsser, coma persona e coma pòble, demest las autras personas, los autres pòbles.
Soi pas estonat brica que siaga Occitania Viva que m’aja demandat d’escriure a prepaus de Calendau. De totes los occitans o occitanistas, los de las valadas occitanas d’Itàlia son los pus ardits, los pus actius, los pus determinats a se donar un avenir nacional, dins son luòc natural e cultural : lo país d’òc dins son entièr, de l’Atlantic a la Mediterranèa, tròç del monde latin, part d’Euròpa e d’una planeta mosaïca de lengas, de culturas, d’istòrias. Desseparats del monde d’òc per una frontièra arbitrària coma o son totas, gaireben estrangièrs dins sas províncias piemontesas, marginals de l’Estat Italian, los Occitans d’Itàlia, fa trente ans, podián ben desesperar mai que totes los autres, quand Francés Fontan venguèt demorar dins sas montanhas.
Èra alara, aquel Fontan, un òme jove, noirit de Marx, de Wilhelm Reich e de Frantz Fanon, apassionat de totas las diferéncias. Veniá de rapelar a los que pretendián defendre e illustrar la lenga d’òc qu'Occitània èra una nacion a fargar a de bon, o pas ren d’autre qu’una etnia promesa a sa totala dilucion dins la cultura dominanta, francesa, espanhòla dins lo Val d’Aran, italiana dins las Valadas. Los joves occitanistas del Piemont alpin l’aculhiguèron e, a parlar amb el, se descobriguèron embarcats dins una aventura esperitala e politica que fasiá d’eles de ciutadans del monde entièr. A la descobèrta de son occitanitat que païsatges, òmes, istòria e produccions de tota mena ne’n confortavan la sentida, li veniá una jòia, un plaser d’existir, un besonh de realizar e una tropelada de desirs pro semblants a çò que Calendau espròva tot de long de l’epopèa. E mai que mai, tanben, un optimisme fons que li fasiá subremontar sos revèrses, sas crentas, sos descoratjaments. Parallèlament, de l’autre band dels Alps, èrem de mai en mai nombroses a aver virat l’esquina a las sirenas regionalistas vestidas d’academisme universitari e de rebellion de salon. E que, del còp, Mistral nos questionava, al pus clar coma al pus escur de l’èime, aquí ont lenga, patria e libertat fan pas qu’un. Calendau ont, Mistral n’èra plan conscient, çò que predomina es l’imaginacion, nos veniá a l’ajuda. Car imaginar, aquò’s pas tant la capacitat de se representar de causas irrealas, que la de donar a veire als autres çò que, per una part, sèm estats ; çò que sèm : mescladissa de dobtes e d’esperanças, de nostalgias e d’energias, de sòmis e d’actes ; çò que tanben nòstres actes prefiguran e mai que per nautres.
L’insuccès de Calendau aviá pas capitat a entemenar la fisança de Mistral dins l’avenir de son epopèa. Escriviá en 1875 : “Se ‘n jour aquest païs noun es plus desmascla per uno educacioun fausso, n’i a forço qu’auran goust a legi Calendau”. Òm diriá que i sèm.
Ives Roqueta, junh de 1998
