Aquí çai-jos un extrach de l'estudi de Patrici Pojada sus la plaça de l'aranés dins lo domèni occitan. Es extrach del libre publicat en 2010 per la Generalitat de Catalonha : L'aranés e l'occitan general.
Aranés e occitan general
L’apartenéncia del territòri aranés al domeni lingüistic occitan es pas de desmostrar. Un ramat d’estudis, ancians o mai recents, ja n’an parlat e, dempuèi « totjorn », la Val d’Aran es considerada coma una tèrra gascona, doncas una tèrra d’òc. Ara plan, çò que nos sembla una evidéncia lingüistica pòt trucar amb los sentiments dels locutors e – l’un e l’autre essent ligats – amb una subrevalorizacion de diferéncias idiomaticas tengudas coma pròprias e/o identitàrias, sovent en rason de l’existéncia d’una frontièra politica e de la rompedura de las vièlhas e estreitas relacions umanas. D’aquel fenomèn, la Val d’Aran n’es un exemple màger, d’ont mai que lo territòri es petit (620 km2) e coneis un desvolopament economic e una creissença demografica fòrts que ne capviran tota la vida relacionala e las solidaritats ancianas. En mai d’aquò, la siá lenga – l’occitan aranés – es reconeguda coma una de las tres lengas oficialas de la Val – e la primièra lenga introdusida a l’escòla, per aprene a legir e escriure – e, a costat, l’occitan (sens autra precision : « Era lengua occitana, denominada aranés en Aran, ei era lengua pròpria d’aguest territòri e ei oficiau en Catalonha [...] », article 6-5 de l’estatut d’autonomia de Catalonha, acceptat per referendum del 18 de junh de 2006) venguèt oficial dins Catalonha sencera en agost de 2006.
A partir d’aquí, una tension mai fòrta s’entrevei entre lo manten d’una forma locala de lenga (oficiala per solament 620 km2 e unes 8 000 estatjants) e una forma generala de la meteissa lenga (un occitan « larg », « general », « estandard », « referencial », etc.), non reconeguda enlòc mas que poiriá concernir los 200 000 km2 e los 15 000 000 d’estatjants d’Occitània : tot d’un còp, l’escala càmbia. L’escomesa es que los araneses se considèren pas mai coma un isclòt al mièg dels Pirenèus qu’auriá conservat una identitat pròpria contra los autres, mas coma una partida d’aquel ensemble lingüistic e cultural vast que donèt los Trobadors a l’Euròpa medievala e un Prèmi Nobel a la literatura mondiala (Frederic Mistral, 1904). Aquela tension que ne parlavi adès se pòt resumir per un questionament: quina forma d’occitan serà oficiala en Catalonha ? La locala d’Aran o una mai « generala » ? E dins la Val d’Aran ela meteissa, quin estatut auràn las diferentas formas ? Aquò a d’implicacions importantas ja que se pausa lo problèma de çò que la Generalitat, al moment de definir de prioritats de finançament, causirà de sosténer... La forma locala d’Aran pr’amor que la Val es en Catalonha e que, se l’occitan es oficial en Catalonha es per qu’es parlat en Aran ? Una forma « generala » pr’amor que concernís mai de personas e un territòri mai bèl ? Del meteis biais qu’es lo francés general qu’es oficial en Belgica o al Quebèc e pas un « dialècte » local o l’alemand en Soïssa (mas los parlars alemanics locals i son presents dins la vida publica e son vius). Las doas ?... Concrètament, la question se pausa a l’escasença de la realizacion d’un traductor occitan-catalan-occitan. Es vertat que la Generalitat acceptèt de ne finançar doas versions : una en occitan-aranés e una en occitan « general ». Mas poiràn èsser doblas totas las autras publicacions ? Sabèm que la situacion lingüistica, sociolingüistica e subretot socio-politica de l’occitan « obliga » los editors a preveire mantunas versions d’un meteis producte (cf. las revistas pels mainatges Plumalhon e Papagai, per exemple), al detriment d’una diversitat de produccions. Es una obligacion o respond a una idèa que nos fasèm de la lenga ? Una idèa que nos fasèm de la lenga e que los lòcs ont es ensenhada (Calandretas, classas bilingüas de l’Educacion nacionala francesa) fan pas res per cambiar ? I auriá pas, almens dins una cèrta mesura, la possibilitat de cercar – e de trobar – una distància mendre entre las causidas retengudas per tala o tala autra forma de lenga ? Fonciona o fonciona pas, l’occitan, coma una lenga es a dire un sistèma que permet a totes los que l’emplegan de se comprene al delà de las diferéncias constitutivas de tota lenga ?
Alavetz, lo cas aranés e del traductor catalan-occitan-catalan illustra la question e seriá interessant de l’estudiar. Dins un cas, avèm de nòrmas ortograficas mesas al punt i a unes 25 ans, per una comission d’expèrts que prenguèron coma basa la grafia classica de l’occitan – dins un contèxt dificil e fòrça oposicions –, çò que permetèt d’ancorar l’aranés dins una istòria plan longa – qu’es tanben la siá, coma o veirem mai bas – e una practica d’ensenhament, de mèdias, de preséncia publica, d’oficialitat, etc., mai o mens plan establida. Dins un autre cas, avèm una comission d’expèrts venent de l’ensemble del territòri occitan (ont l’occitan, çò mai sovent, a pas cap d’estatut legal e es pas reconegut oficialament) qu’ensajan de reténer las formas mai apropriadas per un traductor automatic. Se las concepcions lingüisticas e l’amira dels membres de la comission son, globalament, las meteissas (malgrat qualques divergéncias de vista...), demòra, pr’aquò, un risc d’alunhar (benlèu artificialament) la lenga introdusida dins lo traductor « occitan general » e la introdusida dins lo traductor « aranés ». Per estudiar la question, me prepausi, per començar, de veire çò que n’es de l’aranés dins l’ensemble gascon, puèi en relacion amb aquel nomenat « occitan referencial » (dins lo sens de referéncia causida dins lo traductor). Me permeti tanben, per donar mai de prigondor a l’estudi e tanben per aver una vision amb mai de recul e d’elements, de far una incursion istorica e, doncas de capvirar l’estructura que nos èra prepausada. D’aquí, veirem quinas proposicions pòdon èsser faitas per evitar, dins cada costat, l’esclatament e lo bocinejament de la lenga. E tot aquò serà fait sens cap de pretencion exaustiva qu’es pas possible de far un inventari complèt de la situacion.
Patrici Pojada
