Sus l'òbra romanesca de Robèrt Martí (Lo balestrièr de Miramont, IEO-A Tots, 2006, 134p. e L'ombra doça de la nuèch, IEO-A Tots, 1981, 90 p.), un article de Joan-Claudi Forêt (revista OC Numèro 81, 2006).
Retorn en val de Viaur
Dins la plega IEO-A Tots de 2006 ven de sortir Lo balestrièr de Miramont de Robèrt Martí. En 1981 pareissiá dins aquela colleccion L'ombra doça de la nuèch, del meteis autor. Entre los dos, un quart de sègle se cava, moblat per d'autres libres (un roman erotic, de recuèlhs de cronicas) e per d'activitats sens nombre (presidéncia de l'IEO, viradas del contaire Padena). Mas las doas òbras se respondon per dessús lo temps, coma se la segonda fasiá resson a la primièra de l'autre band de Viaur o de la vida. Las doas istòrias pòdon semblar desparièras, mas trèvan un sol luòc, los penjals rascanhuts de la ribièra, e son contadas dins la meteissa vena de fantastic negre, oniric dins la primièra, istoric dins la segonda. Un fantastic que sembla l'eiretatge de las paurs immemorialas congreadas per aquel relarg obsedent e pivelaire, maldich e benaimat a l'encòp. Comprene lo Balestrièr obliga donc a lo metre en perspectiva amb aquel primièr roman que sembla ne conténer lo grelh.
L'un e l'autre roman son de racontes dobles, racontes de malediccion. L'ombra doça de la nuèch trenava doas istòrias. Una seguissiá lo viatge del narrator dins un tren de cachavièlha, despuèi una vila non nomada fins a Naucèla. L'autra, facha de las reminiscéncias del narrator-viatjaire, nos tornava dins son enfança per dessenhar una cronica de « paurs », las paurs del vilatge de la Bastida fàcia als abitants infernals de Roet o de Naugens, de l'autre band de l'aiga. A l'origina del drama, la mòrt de Joana « Farina », la filha del molinièr, que demòra al fons de las gorgas e que se nega per desespèr d'amor, fa tombar sus la Bastida una mena de fauta collectiva que desencadena la malediccion e despèrta los esperits que trèvan lo relarg. Las mòrts tragicas e orriblas se succedisson. Lo viatge en tren, contat en contrapunt, perlonga, d'annadas après, la malediccion iniciala.
Lo balestrièr de Miramont se bastís tanben sus un parelh de racontes. Lo roman se dobrís sus la mòrt dels parents e se clava sul retorn del filh. Aquelas debuta e fin se passan jol Segond Empèri, pendent la guèrra de Crimèa, e enquadran, coma prològ e epilòg, lo raconte central, que se debana a l'Edat Mejana, del temps de la guèrra de Cent Ans. L'Edat Mejana coma l'Antiquitat servisson d'escampador als fantasmas que nos trèvan. Es ça que la la foncion dels romans istorics d'alargar d'espacis sens boina ont pòsca galaupar nòstra imaginacion coma una cavala descabestrada. L'Edat Mejana de Robèrt Martí es un periòde negre de misèria e de guèrra, de chaples e de pilhas. I sèm mai prèp de la negror de Notre-Dame de Paris que de l'optimisme cavalieresc d'Ivanohé. L'influéncia dels Rois maudits de Druon s'i fa sentir, e pas solament dins la malediccion solemna del sentenciat a mòrt sul lindal de son suplici. De sénhers brutals coma de singlars, crudèls coma de lops e fòrts coma de taures espotisson los febles, los païsans en l'escasença. Lo roman fa miranda per evocar aqueles sègles escurs e desesperats, que s'encarnan dins de colòsses potents coma Jaufre l'Anglés, Bigòt lo balestrièr, Pelràs o l'Escorgat, totes violaires, pilhaires e borrelaires de febles. Mas son originalitat es de cercar endacòm mai.
Lo balestrièr de Miramont es lo roman de la paternitat e filiacion impossiblas. Los personatges son de longa a se cercar e se mancar. La mòrt del paure Tòni d'Angles inaugura lo roman e se produtz qualques jorns abans lo retorn de guèrra de son filh unic après d'annadas d'espèra. Sa femna la Leà morís lo vèspre d'aquel retorn e passa a qualques mètres de son dròlle, en s'amagant d'el ça que la, puèi que lo pren per un barrutlaire. Dins lo raconte principal, Jaufre se crei traït per Bigòt que considerava coma son filh e lo fa metre a mòrt : « T'aviái abalit coma mon filh, m'as engarçat ! » Guilhèm traís Bigòt, qu'es si que non un paire, al mens son ainat de qualques annadas e quicòm coma un eraste iniciant son eromèn : « E de la cauda preséncia de Bigòt que, per darrièr, li plaçava lo braç, li tocava la man per rectificar una posicion, Guilhèm n'èra coma trebolat. » En mai de lo traïr, a pas d'autra causida que de lo tuar de sa pròpria balèstra per adocir sa mòrt. Es Guilhèm tanben que, de la meteissa balèstra, tua son paire biologic al moment qu'aqueste ven de li sauvar la vida e li pòrta ajuda.
L'ombra doça de la nuèch èra lo roman dels dobles e dels rebats impossibles a rejónher. « De l'autre part d'aqueste mond, n'i a un autre, tot parièr, un mond que ne sèm nosautres pas que lo miralh. Lo mond vertadièr es pas aicí... Sèm pas que lo rebat de la realitat... » confia Jacon de Naugens a la Joana, « lo Jacon, que d'unes disián fat, d'autres masc e que sabiá tant de causas ». Lo narrator anonim se desdobla de longa per evocar lo passat e, coma s'aquò bastava pas, agacha son rebat sus la vitra del tren. « Me virèri geinat e mos uèlhs rescontrèron dins la fenèstra un autre compartiment, mai trebol, ont los nòstres imatges fasián a un jòc que revertava fòrça lo nòstre jòc. » Es a l'encòp dins lo tren e al fons de la val de Viaur a l'agachar traversar lo viaduc a costat del pepin. E d'aquel temps, endacòm mai, son doble se desdobla encara davant lo miralh : « Luènh aval, dins una vila ja coneguda, un jove que me revèrta quita dins una cambra nauta un lièch badant sus un còrs de filha aconsomida. Agacha dins un miralh son visatge de lassièra... » Las trèvas de Roet son de dobles nocturns e inversats de las gents de la Bastida, lor imatge dins lo miralh, de l'autre man de Viaur. Ça que la lo narrator lor prèsta sus la fin sa votz dins un nosautres collectiu : « Alara amb la filha sens nom, organizèrem la Paur... Aluquèrem de lenhièrs pertot... » E per finir, lo narrator, après tuar lo contrarotlaire e cargar sa casqueta e sa vèsta, se remet a viure sa pròpria istòria despuèi la debuta, mas dins una autra pèl, coma dins lo deliri circular de la fèbre o del malsòmi.
Narcís separat de se, espetat en identitats multiples que capita pas a reunir, dins lo primièr roman ; Edip condemnat a tuar lo paire o a se'n far tuar sens lo rescontrar jamai, dins lo segond ; los personatges de Robèrt Martí semblan encarnar çò que Renat Nelli apèla un mite de separacion. Sul plan narratiu, aquel mite s'estructura, d'un biais plan significatiu, dins la forma del doble raconte, siá en contrapunt simultanèu dins un roman, siá en enquadrament successiu dins l'autre. Sul plan geografic, la separacion pren la forma del vuèg badant de la val de Viaur. Podèm pas qu'èsser tustats per la rigorosa unitat de luòc dels dos romans que s'i debanan entièrament, coma s'una necessitat imperiosa e prigonda i tornava a cada còp lo romancièr. La val de Viaur es l'ascladura tellurica que sola pòt aculhir un raconte formalament e tematicament esclapat, fondat sus la trevança de la separacion, sus l'impossible rescontre de çò qu'es estat un còp desseparat.
Se sentís lo tresfoliment de l'autor quand percor e pagèla per l'escritura son territòri de còr. Pensam a d'Arbaud, sa Camarga e sa Bèstia. La capitada dels dos romans de Robèrt Marti es saique aquí : lo rescontre, capitat aqueste còp, entre un autor, son luòc d'eleccion e los mostres qu'i demòran. Sens oblidat un quatren tèrme : la lenga d'aquel luòc, plenament possedida e restituïda, objècte vertadièr, en tot cas essencial, de l'amor carnal de l'autor per sa tèrra e son pòble. Lo gaubi del contaire fa lo demai... Coma la Camarga de d'Arbaud, la val de Viaur es lo breç aimat d'amor e lo luòc de damnacion. Aimat perque damnat, damnat perque aimat, reclaus las piègers orrors e es l'objècte d'un estacament carnal. Arcadia contrastada, es lo prat batalhièr del ben e del mal. Lo mal es coma una valor aponduda al ben e finís que l'empòrta dins los dos romans. Car lo pièger infèrn seriá per l'autor l'univèrs gris, tebés e entropic que la victòria definitiva del ben consacrariá. Se devina que per el la fin del mond mai trista seriá un happy end general, lo que nos prepara ja la civilizacion tecniciana, qu'escafa lengas e còrses e nega la bèstia qu'es en nautres. Los dos romans s'acaban, d'un biais aicí encara plan significatiu, per la temptativa negacionista d'escafar las traças : las de la Pèria del Suc (o Pèria-sovenença), traucada de l'uèlh de la nuèch, e las del castèl de Miramont. Dins aquelas metafòras evidentas d'Occitània negada e escafada (« Que s'oblide fins a son nom », segon la formula biblica), se pòt tanben legir al rebors l'utilitat del mal, sa necessitat, e mai benlèu la vanitat de tota temptativa de lo desrabar. La malediccion se perseguís après l'avaliment de Miramont e l'oblit de la Pèira-sovenença. Retorn del refolat e de la bèstia que cabís en nosautres. Robèrt Martí, autor d'un assag sul roman popular, sap plan que lo genre se fonda sul pivelament del mal. Lo progrès scientific e tecnic a desencantat lo mond. Lo romancièr lo reencanta a son biais, negativament, en inventant un territòri ont, jos las espècias de fòrças escuras, ocultas, ctonianas, que se rison de nòstras destinadas estequidas, lo mal, lo maligne, lo malefic seràn pas jamai vençuts. Per o rapelar, cada roman s'acompanha d'una sansònha que torna de longa, cantada pels enfants o pels innocents, coma lo richonejar del destin qu'ausissèm dins tal western italian : « Es la Joana del Molin / Buta cavala ! Buta cavala ! / Es la Joana del Molin / Buta cavala ! Tira camin ! » Lor ritme garrèl e sautejant solinha l'ironia prigonda de las doas istòrias : « Lo balestrièr de Miramont / Venga la nuèch ! Pecaire !/ T'espèra aval, t'aurà amont / Lo balestrièr caçaire... »
La val de Viaur es una immensa plaga dobèrta. Las pòtas de la plaga se tornaràn pas jamai sarrar. Son per tot jamai antagonistas. Cada costat borrèla l'autre. Dins l'Ombra doça, los de la Bastida assajan de desquilhar la Pèira e de tuar los de Naugens, quand se sentisson amenaçats. Lors esfòrces se reviran contra eles. Dins lo Balestrièr, Miramont tormenta Castèlpèrs, en escambi de qué los de la Bastida (encara), de Cambolivas o de Serralhet desròcan lo vilatge dels Sarrasins e son castèl maldich. La malediccion ven d'un costat e la temptativa de l'escafar de l'autre. La mòrt s'ajaça dins las aigas de Viaur. Gorg Mos dins un roman, Gorg Vièlh dins l'autre : doas innocentas s'i negan, en desespèr d'amor o de maternitat. Las aigas carrejan de còrses mòrts de mòrt violenta : citem forraborra l'Abitant, Guilhèm, l'Escorgat, Talhafèrre, Potin, Rafanèl. Quant d'autres morisson sus sos penjals ! Los travèrses son resquilhoses, plens de mistèris e de trapèlas. Lo passatge del riu es totjorn perilhós, coma un viatge dins l'al-delà. Lo narrator e lo pepin, que van portar una carretada de fems al Suc, puèi los de la Bastida, qu'i van temptar de desquilhar la Pèira, ne fan l'expériéncia. De longa tornan de noms de gas o de ponts, coma de mots de passa o de formulas magicas. « Ara devián èsser a la segonda virada, encara tres e serián al Gò, un pauc abans lo molin de Vicenç... Se anavan a la Bastida, que del camin vièlh que seguissiá Viaur, òm podiá tanben gasar a las Passas e prene lo camin del Suc... » Geografia-anatomia cargada de dolor e de malanconiá, imatge de la ferida, del trauc badièr que portam en nautres, de nòstra destinada marcada del signe de la separacion.
Una analisi saberuda se poiriá avastar dins d'interpretacions psicanaliticas e reductrises, afortir per exemple que la val de Viaur es l'imatge edipian de la maire (amb l'ambiguïtat del mot en occitan que significa tanben lo lièch del riu). S'ajaçar dins lo lièch, dins la maire, fantasma acompanhat d'una angoissa de culpabilitat... Se poiriá citar per pròva la frasa magnifica ont Guilhèm retròba enfin son paire dins la mòrt e dins lo riu : « D'aquel temps, òrbs e muts a l'anar de las causas del mond, Guilhèm e son paire, enfin reünits, navegavan al fial de Viaur, cap al debrembièr de l'eternitat. » Tot lo roman del Balestrièr, bastit sus la val de Viaur, seriá pas, alara, qu'una mesa en scèna del mite. Dins una represa (inconscienta ?) del procedit dels desdoblaments multiples del narrator que marcava l'Ombra doça, los divèrses paires e filhs del Balestrièr jogarián indefinidament un ròtle unic dins aquela tragèdia. Dins lo raconte principal, la ribièra figurariá la maire absenta e desirada. Dins lo raconte-quadre, lo paire morís abans lo retorn del filh, mas lo mite se complís pas fins a son tèrme, puèi que filh e maire evitan lo rescontre d'un fial, la maire cabussant dins la maire del riu... Se poiriá tanben remarcar que Pèire es garrèl d'una ferida de guèrra (« La camba li cendiá, garrelejava fòrt... »), coma l'Edip de la legenda, que son nom vòl dire « pè enfle ». Se'n poiriá tant dire d'aquela mena. Mas coma volèm pas far de psicanalisi de farbalabica, nos en gardarem plan. Demòra enfin de parlar del Grand Absent, que sa preséncia muda trèva pasmens cadun dels dos romans e plana sus las aigas de Viaur, fins a emplenar tot l'espaci de las gorgas. Omnipresent, jamai nomat, es lo gèni tutelari de Viaur, que faguèt lo primièr dintrar lo luòc en literatura. Es tanben lo paire e patriarca, l'escrivan de referéncia qu'a servit de modèl a totes los escrivans venguts après el. Joan Bodon a bastit tota son òbra sus la val de Viaur e l'òbra de tot escrivan posterior se definís per rapòrt a la sieuna. Se pagèla l'escomesa que representan los dos romans de Martí : ocupar l'espaci de Viaur après Bodon sens refar de Bodon, metre los pès e non pas la pluma dins las piadas del mèstre. Bigòt apren la balèstra al jove Guilhèm en li guidant amistosament lo braç, puèi Guilhèm tua son mèstre per amor. Tuar lo paire venerat e asorat, escafar tota traça de sa preséncia e far pasmens que s'oblide pas jamai. Poiriam multiplicar las referéncias, citar los toponims que figuran a cò d'un e de l'autre (coma los "travèrses del Gò" qu'avèm ja rescontrats), notar las semblanças de genres e de tèmas. Lo balestrièr de Miramont revèrta dins la vena istorica e fantasica La campana de sant Joan, La filha clavada e La claupèire dels Contes de Viaur, o mantun episòdi dels Contes dels Balssàs. Quand Bigòt suspren Alaís que se banha sus la riba de Gorg Vièlh, sèm assalits de reminiscéncias : lo rescontre d'Andrieu e de Serena (La filha de Viaur), de Briana e de Maria (Lo papa de Viaur), de Dòria e de son nòvi (Lo castèl de raive) de Clamenç e de Germana, la filha de Gaur (Las domaisèlas). Ja la Joana del Molin de l'Ombra doça donava d'aire a aquelas figuras de femnas victimas (sens parlar de l'Avugla de Castèlculhèr o de Maltra l'Innocenta de Jansemin), coma lo Jacon de Naugens retipava lo Julon de Casols de Lo darrièr masc. La lenga albigesa de Martí es quasi lo roergàs de Bodon. La val de Viaur es lo centre de lor geografia intima. Lor lexic (« travèrses, iga, castanhal ») coïncidís. Lor toponimia, topografia, legendari se recòpan de longa.
Quand remarcam la ressemblança d'un filh amb son paire, esprovam dins lo jòc de l'autre e del meteis un impression d'estranhesa, gaireben una sensacion de vertigi, coma quand agacham lo dessenh geometric d'un cube que nos atissam a veire quora de dessús quora de dejós. Es un pauc aquò que ressentèm a la lectura de Martí : lo sentiment d'una identitat prigonda e d'una irreductibla originalitat. Luènh d'èsser una ajuda, lo redobtable vesinatge de lenga e de luòc amb Bodon lo menaçava de non-existéncia. Una fatalitat intima lo butava pr'aquò dins la val de Viaur. Caliá compausar amb aquela situacion : davalar dins la tuta del mostre-mèstre, sens se se far devorir per sa trèva. Lo merit de Martí es d'aver capitat a existir literàriament dins lo lièch del paire. La quita plaça simbolica de Viaur dins lor òbra mòstra pro lor diferéncia. Per Bodon, Viaur es una confinha de franquir, que delimita un aldelà d'aténher per i trobar la libertat. Per Martí, los dos penjals se valon e delimitan un espaci embarrat dont es pas question de sortir, ni pel pièger ni pel melhor. Viaur es per el çò qu'èra per Catòia la bòria pairala, una iscla de Robinson, mas en cròs. Son Viaur es totalament immanent, solament transcendat pel fantastic e per l'escritura, per aquel frasat tan desparièr de lo de Bodon e paradoxalament mai ample e alargat, mas d'una cadéncia totjorn justa.
Avèm saique pas pro quichat sus las qualitats narrativas del Balestrièr, sus la vigor e la justesa naturala de sa lenga, sus sa linda lisibilitat que ne fa tanben un roman de gara o de literatura de joventut (remarca pas cap pejorativa). Mas lo Balestrièr, de subrepés, nos esmòu prigondament coma estent la faula de la filiacion problematica e frustrada (i comprés de la filiacion literària) e ne gardarem per clavar, coma darrièr imatge, lo dels còrses de Guilhèm e de son paire flotejant ensems dins la ribièra cap a l'oblit universal. Per sortir de l'emmascament de Viaur, i a pas qu'una eissida : seguir a la descisa las aigas del riu, que menan a la mòrt.
Joan-Claudi Forêt
Sorsa del tèxt : revista Oc numèro 81, 2006.
