Un article de Miquèu Salducci dins l'Armanac de Mesclum de 2004 sus l'istòria dels canals e lo problèma de la gestion de l'aiga a Marselha al sègle XIX.
Lo problèma de l'aiga a Marselha au sègle XIX
Mestrejar l'aiga es totjorn estat un pensament dei gròs per lei Marselhés, tant per son alimentacion que per son agricultura. Dins lo passat, e fins a la mitat dau sègle XIX, lo terraire èra particularament sec. En 1815 i aguèt cinc mes sensa un degot de plueia (ren de nòu sota la capa dau soleu !...). I aviá pasmens un contrast entre lei còlas e lei baissas onte se trobavan de rius coma Evèuna, Jarret e mai mai.
Tomba cada annada aperaquí 500 a 600 milimètres d'aiga sus Marselha, parier de París. Adonc, lo problèma ven pas de la quantitat mai de la frequéncia dei plueias. En zòna mediterranèa, i a doas sasons pron umidas : la prima e subretot l'auton. Mai en aquelei moments, son sovent de chavanas que fan mai de mau que de ben. D'estiu, es la secaressa, e l'ivèrn es sovent fresc e sec.
L'irrigacion, lei ressorsas
L'aigatgi evidentament, es estat una necessitat car i aviá per de verai un problèma d'aiga. E l'un dei signes evidents d'aquò n'es qu'una bòna part dei campanhas èran tapadas per de pinedas per au mens 60 % dau relarg.
Estent la preséncia de quauquei rius permanents coma Evèuna e Jarret, dejà citats, e tanben Carpauliera, Caravèla, Plombiera, Gironda, s'i fasiá de presas d'aiga. Se cavavan de canaus per adralhar l'aiga dins lei bens que volián aigar. Reglavan lo debit per lo biais d'una marteliera o esparcier. Se fasiá tres tipes d'irrigacion :
- per submersion, dins lei fons de valons onte se trobavan de pradas ;
- per infiltracion, degot a degot ;
- per regolament.
L'asagatgi si fasiá entre lo 1er de març e lo 1er de setembre, de 6 oras de vèspre fins a 6 oras de matin. Dins lei situacions de crisi, la prioritat èra donada, alevat per lei gents, ai molins puslèu qu'ai culturas. Lo trabalh de susvelhança èra fisat ais aigaliers o fontaniers qu'èran nomenats per lo prefècte sus proposicion dau municipi. Èran fòrça contestats que si disiá que donavan pas en totei lo meme tractacment : « Se siás collèga amb l'aigalier, mancaràs jamai d'aiga... » (aquí mai ren de nòu sota la capa dau soleu !)
Si podiá tanben far l'arrosatgi amb lo sistèma de la posaraca, e mai per lo biais de cistèrnas. E la preséncia de potz un pauc d'en pertot dins la vila e lo terrador permetiá ai gents d'aver d'aiga per son alimentacion, çò qu'èra una bòna causa.
L'agrandiment de la vila e la secaressa de 1834
Mai amb l'agrandiment de la ciutat partent deis annadas 1830, lo problèma de l'aiga venguèt gròs, subretot qu'en 1832 i aguèt una epidemia de colerà e qu'en 1834, i aguèt una secaressa dei bèlas. Es en seguida d'aquò que lo municipi decidèt lo 18 de julhet d'aquela annada d'intervenir per obténer lo drech de prelevar dins Durença 5,75 m3 [sic] d'aiga.
Lei trabalhs acomencèron lèu e partent de 1849, una bòna part dau terrador recebrà l'aiga de Durença. Despuei la presa pròchi lo pònt de Pertús (Vauclusa), fins a l'intrada de Marselha, lo canau a 84 quilomètres, que 17 son en sosterranh, amb 9 pòrtaigas (aquest de Ròcafavor es lo mai grand), e 220 obratgis divèrs.
Un còp arribada a la Gavòta, a l'intrada de Marselha, lo canau si partisse en doas brancas :
- l'una que si partisse mai en dos per anar vèrs Sant Andrieu e Sant Loís ;
- l'autra que va vèrs Castèu Gombèrt en passant per leis Aigaladas, amb una branca que servirà per alimentar la vila per l'usatgi domestic.
Lei dimensions dau canau son estadas calculadas per dar un debit de 10 m3/segonda au començament dau percors e 0,50 m3/segonda en fin de percors, a Mont Redon. Leis aigas de Durença son arribadas lo 8 de julhet de 1847 dins lo riu deis Aigaladas, e en octòbre de la meteissa annada dins Jarret. Es lo 19 de novembre de 1849 qu'arribèron a Lòngchamp, onte an bastit lo palais que pòrta aqueu nom e qu'assosta lei musèus dei Bèus Arts e d'Istòria Naturala.
Aquela aiga que s'en disposava desenant a bodre, va modificar lo terraire marselhés. Fòrça ortaliers s'installaràn per la produccion d'ortolalha per la populacion marselhesa e mai de pradas permetràn lo desvolopament de l'elevatgi. Méry a escrich que « l'arribada dins la banlèga de Marselha deis aigas de Durença a cambiat l'aspècte de nòstre terraire e butat lei proprietaris a una veritabla orgia idraulica ! » Mai empacharà pas aquestei d'aicí de perseguir de se servir dei mejans ancians coma lei cistèrnas o lei potz.
D'autors van emplegar lo tèrme « huerta » que definisse una zòna seca irrigada per l'aiga venguda dei montanhas per parlar dau terraire marselhés nòu. La « huerta » de Marselha aurà tre 1850, mai de 6 000 ectaras e amb una produccion ferratgiera pron importanta permetent l'elevatgi d'un fube de vacas que donaràn de lach, sensa parlar dei campanhas enriquesidas per leis aigas amb de cascadas, d'aubres, de barquius e de canaus.
Fins ais annadas 1950, aquestei ròdols istaràn nombrós. Puei, a cha pauc, la vila en s'alargant, a remandat dins lo passat çò que marquèt lo cambiament d'una epòca : aquela enfin de l'abondància de l'aiga per lo premier còp dins la lònga istòria de Marselha.
Miquèu Salducci
