En 2014, dins la revista Lo lugarn numèro 111, Sèrgi Viaule tornava sul libre de Francesca Zantedeschi L'occitan, une langue en quête de nacion.
L'occitan, una lenga en quista de nacion
Nos cal, de prima pausa, mercejar las edicions de l'Institut d'Estudis Occitans per aver publicat aquel obratge de Francesca Zantedeschi dins la seu colleccion Tèxtes e documents. Es la pròva que nòstra granda federacion culturala a pas completament abandonat una de sas missions, originària e primordiala, qu'es la reflexion sul quiti anar de l'occitanisme. Se l'Institut vòl encara pretendre èsser una entitat scientifica deu contunhar dins aquesta dralha. Mas, demòra a tornar bastir fòrça dins lo domèni. Avèm perdut un temps preciós sul sicut. Nos rebrembèm que, i a qualques decennis d'aquò, existissiá al sen de l'IEO un sector « recèrcas ». Planhissèm qu'aquel sector d'activitat intellectuala siá, ara per ara, aconsomit. Gausam esperar que se trache pas d'una sòm prigonda e irreversibla. Es d'ont mai damatge que i pronas personalitats dins l'occitanisme contemporanèu capablas d'assumir aquela mena de trabalh d'exploracion e de prospectiva.
Cossí que ne vire, saludem amb gaug e estrambòrd la publicacion d'aqueste obratge. Esperam que d'autres estudis analitics e prospectiu pareisserán dins la meteissa colleccion. « Saber d'ont venèm » e « soscar abans de far » son causas indispensablas al movement nacional per contunhar de butar a la ròda. Lo Partit de la Nacion Occitana, al maximum de sas possibilitats, parcicipa al prètzfach.
L'autora, Francesca Zantedeschi, es doctora en istòria e civilizacion a l'Institut Universitari Europèu de Florença. Sas recèrcas pòrtan suls procediments de bastison nacionala al sègle XIXen. A mai que mai estudiat lo ròtle de la lenga coma element catalisor de la nacion. Aqueste obratge es eissit de sa tèsi de doctorat. Ça que la, nimai per èsser un trabalh universitari, es aisit de legir. Sa lectura es quasi indispensabla a totes los que vòlon intrevenir dins l'occitanisme en angent bon escient de la causa. Aquesta mena d'estudi en pro rar en domèni occitan per que nos permetèssen d'i passar a costat.
Lo libre comença per un prefaci de l'istorian Felip Martèl. Coneissem ja desempuèi bèl brieu totas las dificultats que coneis aquel òme amb lo concèpte de nacion. Atanben, tre la debuta de son papièr ensaja de reglar un bèl còp per totes e definitivament la question nacionala occitana en pretendent que « las nacions existisson pas ». Per far bona mesura escriu que i a pas mai de nacion occitana que non i a de nacion francesa o autras. Es costumièr de la causa, emai es son drech, aquò rai ! Es pas lo primièr còp que legissèm un tal discors jos sa pluma. Li es ja arribat de l'exprimir dins la premsa electronica. Aquel comportament denegatiu es tras que curiós per un esperit scientific. Normalament los soscaires, d'ont mai quand son pagats per soscar, son aquí per afinar e demultiplicar los concèptes. S'aquò fa necite, ne fargar tantes coma de besonh. Aicí, aquò's pas lo cas. D'un trach de pluma, lo Montpelhierenc escafa tot un flòc de la reflexion umana : de nacion n'i a pas ges e aquel mot vòl pas res dire. Mas, ça que la, dins lo meteis lanç, afortís qu'existisson « sonque » d'ideologias nacionalas. Of ! Felip Martèl manquèt de nos far paur. Avem cresegut un moment donat, e pas qu'una estona, que per far calar son probable subsconcient nacionalista occitan èra estat obligat de getar a las escobilhas de la reflexion, lo concèpte universal de nacion. Vertat que lo mot pòt far paur a los que son pas al clar amb son utilizacion. Pasmens, Francesca Zantedeschi, contrariament a Felip Martèl – e probablament al clar amb son identitat – a pas paur de l'emplegar dins son acepcion scientifica ; mentre que l'universitari occitanista, lo cuol entre doas cadièras, gausa pas lo manipular, quitament pas amb de pincetas. Es la rason per la quala ensaja de se'n desbarrassar a bon compte.
Al delà de totes los deminutius emplegats e de totas las verguetas cridadas a sa rescorsa, Felip Martèl sap l'existéncia de la nacion occitana : « Cartograficar la reparticion dels parlars de França per ne desgatjar las termièras definissent lo territòri d'una lenga, la lenga d'òc, implica qu'aquestas termièras, al delà del fach lingüistic, dessenha clar e fèrme los cantons d'una "nacionalitat", qu'a lo drech a aspirar a una reconeissença institucionala, etc... ». Coma que, es pas aisit de voler negar la realitat de las causas, se que non a voler càser a tot pèrdre dins la folia. Quand lo mot de nacion crema los pòts de Felip Martèl, aqueste emplega lo mot de « nacionalitat ». Rai ! Cadun fa segon sas possibilitats e son ideologia... Pus luènh dins l'obratge l'autora cita lo quiti Felip Martèl. Aqueste escriguèt dins un numèro d'Amiras paregur en 1982, a prepaus de l'òbra istorica de Marin-Lafont : « En pausant lo problèma d'aqueste biais, Marin-Lafont pòt pas far mai que de dintrar en conflicte amb lo nacionalisme francés dominant, al nom d'un nacionalisme occitan francament proclamat ».
A creire que lo prefacièr, fisèl a la votz de son mèstre, avança dins l'espaci cultural occitan amagat dins lo cavalet troian de l'universitat francesa. Institucion que, segon sos dires pròpris dins aqueste quite prefaci, participa de la colonizacion dels pòbles embarrats dins las mordassas de l'imperialisme francés.
Lo legeire aurà comprés que n'avèm pas contra l'onorabla persona de Felip Martèl, mas que fasèm pas que revelar e relevar çò que pensam èsser de contradiccions dins sas demonstracions. Coma de sempre, nòstras criticas e denoncias de l'alienacion nacionala ensajan d'èsser tan scientificas que se pòt dins lor metodologia.
Francesca Zantedeschi comença son obratge per balhar una definicion etimologica de la nacion : « Lo vocable de nacion nais a cò dels Romans. Es eissit de natus, participi passat del vèrbe latin nascor que significa nàisser, èsser congreat, davalar. Ven tanben del substantiu femenin natio/nationis que podiá aver doas significacions. Dins sa significacion mai immediata, mai estricta, natio designava la naissença e l'origina, la comunitat de drech a la quala òm aparten pel ligam de la sang ». Emai se l'autora reconeis que la definicion de la nacion es luènh d'èsser univòca e universalament despartida, ne balha la definicion comunament acceptada pels que, dins lo debanar de l'istòria, se son clinats sus la question. Per ela, la nacion es « una comunitat d'individús que despartisson lo sentit o la cresença de constituïr un ensems omogèn suls sicuts etnic, cultural e lingüistic ». Siám aquí plan prèp, se que non en plen, dins la definicion fontaniana de la nacion.
Emai s'aquò arraca una mica los baudoïns (del prenom del fraire del comte Raimond lo VIen que traïguèt la nacion per se metre al servici dels Franceses) actuals de l'occitanisme, Francesca Zantedeschi, al rebat de planes pensaires onèstes, constata que sovent aquí ont i a lenga originala i a nacion especifica (emai s'aquò es pas sistematic se consideram las colonizacions massissas de poblament en America e endacòm mai). L'autora nòta que la nacion es una comunitat d'individús que despartisson lo sentiment de constituir un ensems omogèn sul plan etnic, cultural e lingüistic. Finalament, ditz res de mai que çò que nos escalciguèt lo paure Francés Fontan dins sos obratges teorics. D'alhors, e condreitament, Francesca Zantedeschi a legit lo teorician de l'etnisme. Lo cita en fin de volume dins sa longa bibliografia. La lenga es l'element unificator de la nacion. Emai que per èsser unificatritz deu èsser, ela-meteissa, unificada. Deu èsser una fòrça identitària poderosa. Atanben, es malaürosament pas estonant de constatar cada jorn que los Occitans que trabalhan de longa a l'esparpalhament de la lenga en cultivant los localismes lingüistics, son los meteisses qu'an la consciéncia nacionala pus mendre. Cal tanben comptar amb los que trabalhan d'un biais deliberat al trocejadís dialectal de la lenga per empachar o retardar conscientament l'unitat de la nacion occitana a l'entorn de sa lenga. Aquestes son los ennemics intèrnes, los sicres (del nom de lo que vendèt Belibasta a l'inquisicion) de l'occitanisme. Los observators son generalament d'accòrdis per constatar l'evidéncia que « Per metre los membres de la comunitat nacionala en mesura de comunicar aisidament entre eles, an necessitat d'establir un idiòma comun a totes, per delà las diferéncias existantas entre los parlars locals ». Parlars locals que trapèron lor origina dins de tempses ont los mejans modèrnes de comunicacion existissián pas. Totas las nacions liuras europèas, anglesa, italiana, sèrba, alemanda, etc... an abandonat a l'escrich lors dialèctes per una lenga estandard de granda comunicacion. Una lenga normada que corresponde a las exisgéncias modèrnas de l'ensenhament e de la comunicacion de massa. Voler far créire que seriem pus degordits que los autres en servant de parlars locals qu'entravan l'intercompreneson entre nautres, es combatre la quita idèa de nacion occitana. Causa coneguda siá que la lenga es l'indici sintetic de la nacion. Per poder emplenar d'afièch sa foncion, deu èsser aisidament mesa a la portada de totes.
La lectura a aquò de meravilhós qu'a costat del contengut de fons que pòrta un obratge, se i pòt trobar, a l'asard d'una viradura de pagina, un detalh anecdotic pauc e pro amusant. Aqueste obratge de Francesca Zantedeschi carreja, el tanben, son fais de suspresas mai o mens curiosas. Atal s'i apren que tanlèu la revolucion francesa, en octobre de 1791, es fondada la « Societat dels amators de la lenga francesa ». Aquel organisme se balhèt per tòca de « regenerir lo francés ». Èra estat creat, entre maites, per un gramatician del nom de Francés-Urban Domèrgue. Encara un Occitan que foguèt preissat de... s'adomergir.
Per Francesca Zantedeschi coma per totes los cercaires onèstes e liures, va sens dire que las relacions entre politica e lenga son permanentas. Aquò's vertat jos totas las latituds. Amb l'autora, citarem Pierre Bourdieu : « L'Estat sol es en mesura de crear las condicions prealablas a la constitucion d'un mercat lingüistic unificat ». Tornar, a prepaus d'aquestas relacions entre lenga, nacion e Estat, lo latinista En Coquebèrt de Montbret, a la debuta del sègle XIXen, s'atalèt, emai menèt a bon pro, una enquèsta lingüistica. Sas conclusions a prepaus de l'occitan foguèron aquestas : « Sens cap dobte, e a bon drech anar, seriá (l'occitan) a l'auçada de l'espanhòl e de l'italian, se las corts dels comtes de Tolosa e de Provença avián perduradas ». Siem pas nautres, nacionalistas occitans del sègle XXIen que direm lo contrari. Emai ajustarem un còp de mai que sens Estat occitan per la sosténer, la lenga occitana es condemnada a corta o mejana extremitat (podèm totes constatar qu'es ja bravament dessocializada). L'exemple catalan es aquí per nos rebrembar cada jorn la necessitat d'un poder politic per una lenga. Los cosins se son quitament mainats que l'autonomia politica dins un encastre assimilacionista bastava pas per assegurar un avenidor perenne a la lenga nacionala. D'aquí lor temptativa naturala de crear un Estat catalan. A l'autra cima de la cadena pirenenca, probablament que l'idèa fa tanben camin.
Enric-Pascal de Ròcaguda, Antòni Fabre d'Olivet e Francés-Just-Maria Rainoard son estats unes dels primièrs a tornar descobrir la lenga e la literatura dels trobadors. Intellectuals preses dins las mordassas del poder monarquic francés, son pas estats capables d'imaginar cap avenidor per aquesta lenga e aqueste país occitan que los encantavan tant. Alavetz, coma planes intellectuals contemporanèus, se refugièron dins la bastisson d'una Occitània somiada, d'una Occitània literària que sas termièras despassavan pas las d'un rebremb istoric idealizat. Èran dins l'impossibilitat d'entemenar una reflexion seguida d'un combat politic per la liberacion de las energias nacionalas occitanas. Combat politic que lo Partit de la Nacion Occitana comencèt d'enançar tre la segonda mitat del sègle passat e que perseguís, mai que jamai, de butar en aquesta debuta de tresen millenari.
De la legida d'aqueste libre de Francesca Zantedeschi, que tracta per brava part de l'istòria del moviment nacional occitan, òm se maina un còp de mai del temps e de las energias desgalhats en batèstas entre partidaris de tal dialècte contra tal autre o de tala grafia contra tala autra. Mas nos anam pas espandir a nòstre torn sul sicut per anar a l'essencial. Al Partit de la Nacion Occitana, se respectam lo vejaire e quitament las practicas lingüisticas de totes los Occitans, nos sembla ara urgent d'afortir per nòstre país la promocion de l'occitan estandard e de la sola grafia nacionala qu'avèm e qu'es nòstra desempuèi l'Edat-Mejana ; valent a dire la grafia dels trobadors.
Que siá del temps de la debuta del Felibrige, que ja las garrolhas inter-dialectalas existissián, fins a uèi que d'unas personas passan encara lor temps a jogar un parçan d'Occitània contre un autre, que d'autres mai son a far de longa d'auto-antropofagia ; avèm lo dever de dire basta ! Ara n'i a pro de pèrdre son temps mentre que lo pofre francés es a nos rosegar las messolhas. Es de mercés a la consciéncia nacionala de cadun qu'arrestarem de participar a aquestes funèstes e suicidaris guirguilhs. Francesca Zantedeschi nos ensenha dins son libre cossí aquestes comencèron tre la segonda part del sègle XIXen. D'aquí l'utilitat d'un tal obratge : nos servir de las leiçons que lo passat nos porgís per soscar l'avenidor.
Lo libre es ja interessant, pas que pel vocabulari emplegat dins son quiti títol : « Occitan : una lenga en cèrca de nacion ». Dieu mercés, Francesca Zantedeschi es universitària italiana. Sas recèrcas pòrtan suls procèssus de las engimbraduras e espelisons nacionalas al sègle XIXen. Mas son particularament orientadas sul ròtle de la lenga coma element catalisor de la nacion. Aürosament la cercaira es pas francesa o occitana exagonalizada, çò que li permet d'emplegar los mots que li convenon aquí ont li sembla que convenon. A cò d'ela pas d'autocensura al nivèl dels concèptes, nimai del vocabulari. Sap dire de blanc çò blanc. Dins son estudi constata çò qu'avèm totes ja constatat : valent a dire que se la lenga occitana en cèrca de nacion a pas encara rescontrat la nacion occitana, es plan en causa de las pressions demasiadas de l'administracion coloniala sus la populacion occitana.
Se d'unes son incapables d'enfaciar que la lenga occitana en cèrca d'una nacion, pògue la trobar, almens, per Francesca Zantedeschi i a pas de question, nimai de responsa tabó. Son obratge s'articula mai que tot sul conflicte entre los romanistas montpelhierencs que trabalhavan a l'entorn de la Societat per l'Estudi de las Lengas Romanas e los lingüistas parisencs al servici del poder assimilacionista. L'autora fa la demonstracion que se trachava plan d'un combat politic mai que de debats scientifics. La manmesa de París sus Occitània justifiquèt las aberracions scientificas las mai impensablas, almens siaguèssen al servici del poder colonial.
De tot temps los universitaris an negat e quitament desqualificat los trabalhs consequents que lor escapavan. An de longa minimisat, denigrat los trabalhs que se fan fòra l'institucion. Una institucion que, siá ditz en passant es replegada subre se. Acrancada qu'es a son pichon poder. Los universitaris agisson atal per, solide, ensajar de se far lusir un pauc mai al dintre del serralh, mas tanben per justificat lor estatut social. Per totas aquestas rasons qualqu'unes desmest los universitaris parisencs de la viradura dels sègles XIXen e XXen, passaran mai de temps a desvalorisar los estudis menats fòra l'universitat francesa puslèu que d'estudiar eles-meteisses. Es pas nosaus qu'o disèm, aquò's l'autora : « L'insuccès de la Societat per l'Estudis de las Lengas Romanas a s'impausar institucionalament seriá d'alhors agreujada per la febla consideracion dins la quala es tenguda pels eleits universitaris parisencs... Lo 28 de mai de 1888, al moment de l'acamp de las Societats Sabentas, En Gaston París ten son famós discors tocant los "parlars de França". Se tracha d'un discors programatic agen per tòca d'impausar l'idèa de l'unitat lingüistica de França e a subordinar las recèrcas dels erudits locals a l'autoritat dels universitaris parisencs ».
O sabèm desempuèi la creacion, en 1229, de l'Universitat de Tolosa pel poder catolico-francés : l'universitat franchimanda es un aplech al servici de l'expansionisme francés. Èra vertat al moment de sa creacion, l'es encara d'uèi. De l'escòla de barri fins a l'universitat, totes los escalons de l'ensenhament son subordinats a l'ideologia bonaparto-jacobina. Amb benlèu la diferéncia qu'al temps de la Societat per l'Estudi de las Lengas Romanas, los intellectuals occitans ensajavan de far pròva d'autonomia ideologica.
Per menar a bon pro sa participacion a l'assimilacion completa e ja programada de la nacion occitana, l'universitat francista es prèsta a messorguejar e a negar las quitas evidéncias scientificas. Lo meteis Gaston París, lingüista patentat, embarrat dins las mordassas de l'ideologia assimilatritz, glòsa subre l'absurditat de la « division fondamentala que, desempuèi l'Edat-Mejana s'es cresegut reconéisser entre lo francés e lo provençal o la lenga d'oïl e la lenga d'òc ». Autrement ditz, nos trobam un còp de mai dins una situacion ont la sciéncia es desvirada al servici del politic. Pel poder opressor, un dels biais melhors per far créire que la nacion occitana es pas oprimida, es de denegar – bonament e simplament – la quita existéncia de la nacion occitana. Es una temptativa de manipòli sempre en vigor en 2014 quand òm vei encara d'intellectuals tras qu'embarrassats pas que pel títol del libre de Francesca Zantedeschi : « Occitan : una lenga en cèrca de nacion ». Òm diriá que pas que lo parallèl entre lenga e nacion lor balha de biçòls. Mas es vertat que la pensada de Francés Fontan s'estudiá pas dins las universitat omologadas pel poder franchimand ; pas mai a Montpelhièr qu'endacòm mai.
La conclusion provisòria de l'obratge segon Francesca Zantedeschi ? Tant val, solide, la daissar a l'autora : « Una nacion, per existir, a besonh d'elements d'identificacion que la definissen. Deu poder se reconéisser e èsser reconeguda. Al sègle XIXen, temporada màger d'esvelhs nacionals en Euròpa, las tèrras occitanas de França possedissián tot çò que caliá per "devenir" una nacion : un territòri, una istòria longa e, subretot, l'element identificator d'excelléncia, una lenga. Los passes primièrs de la Renaissença d'Òc son pas estats diferents de los complits per d'autres movements nacionals minoritaris : la "redescobèrta" d'un passat gloriós, la celebracion d'una literatura illustra, la mesa en valor de la lenga, la volontat qu'aquestes elements venguen de marcaires d'identitat o, almens, que siaguen reconeguts al nivèl cultural, se que non politic, per l'Estat majoritari ».
Occitan : una lenga en cèrca de nacion ? Nautres, etnistas, sabèm que cada lenga fa nacion. De mai en mai de soscaires a travèrs lo mond sancèr despartisson aqueste constat : la possession d'una meteissa lenga per un grop uman, ne fa una nacion. La lenga, emai s'es pas lo sol, es lo critèri màger dintrant dins la constitucion de la nacion.
Atanben, per nautres, la lenga occitana es pas en cèrca de nacion. La lenga occitana a totjorn agut sa nacion : la nacion de las gents que la parla, l'an parlada o desiran la parlar. La question qu'avèm nautres a nos pausar es pas la de nòstra identitat nacionala ; nacionalistas, ne coneissem totas sas compausantas. La qu'avèm puslèu a nos pausar es la de saber cossí amenar lo pòble occitan a se liberar del cancèr francés que li ven rossegar l'identitat. La solucion es l'emplèc d'antidòts per far recuolar l'agression assimilacionista. Aquestes remèdis pòdon pas èsser que politics. La question de l'expanssionisme/colonialisme es una question eminentament politica que deu condreitament èsser combatuda politicament. Aquel combat per la justícia lo mena lo Partit per la Nacion Occitana. D'uèi, la lenga es l'element identitari que, pels Occitans, deu servir d'amodaire de consciéncia. La nacion occitana tornarà espelir de son combat per recuperar plemanent sa lenga.
Sèrgi Viaule
Sorsa del tèxt : revista Lo lugarn numèro 111, 2014.
